Σήμερα συμπληρώνονται 35 χρόνια από την ημέρα (8 Νοεμβρίου 1977) που ο Μανώλης Ανδρόνικος και οι συνεργάτες του προέβησαν σε μια από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις του 20ου αιώνα: τον βασιλικό τάφο του Φιλίππου στη Βεργίνα. Επρόκειτο για το αναπάντεχο επιστέγασμα μιας περιπέτειας 25 ετών, που έφερε στο φως άγνωστε πτυχές της αρχαιοελληνικής ιστορίας.
Οι επίσημες ανακοινώσεις έγιναν στις 24 Νοεμβρίου στο αμφιθέατρο της παλιάς Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σε κάποιο σημείο της ομιλίας του, ο Ανδρόνικος αποκάλυψε πώς - ενώ από το 1952 έκανε περιοδικές ανασκαφές στη Βεργίνα ανακαλύπτοντας έναν αρχαίο τύμβο - οδηγήθηκε στην πεποίθηση ότι εκεί βρισκόταν η πρωτεύουσα του αρχαίου μακεδονικού βασιλείου και οι τάφοι των αρχαίων Μακεδόνων βασιλέων, όπως ο Φίλιππος, παρά την κοινή μέχρι τότε πεποίθηση ότι βρίσκονταν στη περιοχή της Πέλλας. Αφορμή αποτέλεσε η ανακάλυψη πολλών σπασμένων κομματιών από επιτύμβιες στήλες ένα χρόνο νωρίτερα. Η αφήγηση του Ανδρόνικου έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον:
"Θυμήθηκα τότε ότι το 1969, ένας Άγγλος ιστορικός, ο Νικόλας Χάμουτ, ένας ερευνητής του βορειοελλαδικού χώρου, ταλαντούχος, είχε εκφράσει την άποψη εδώ στη Θεσσαλονίκη, σ' ένα συνέδριο, για την αρχαία Μακεδονία. Ήμουν και εγώ παρών και κατά κάποιον τρόπο με προκαλούσε ως ανασκαφέα της Βεργίνας. Είχε εκφράσει την άποψη ότι οι Αιγές, η περίφημη πρωτεύουσα των Μακεδόνων, δεν είναι στην Έδεσσα, όπως πίστευαν και όπως πιστεύουν ακόμη μερικοί, αλλά στη Βεργίνα. Η απάντηση μου τότε ήταν ότι δεν μπορώ να συμφωνήσω. Θα ήμουν ευτυχής να σκάβω την πρωτεύουσα - χωρίς να το ξέρω έστω. Έπιασα το βιβλίο του Χάμουτ και ανάμεσα στις άλλες παραπομπές έπεσα σε μια παραπομπή στον Πλούταρχο.
Άνοιξα τον Πλούταρχο και είδα μια πληροφορία, η οποία για μένα ήταν φως. Ο Πλούταρχος λέει ότι, κάποτε, κάπου στο 274, ο Πύρρος, ο τότε βασιλιάς, εισέβαλε στη Μακεδονία και κτύπησε τον Αντίγονο τον Γονατά, τον μεγάλο επίσης βασιλιά της Μακεδονίας. Τον νίκησε και κατέλαβε πολλές πόλεις μακεδονικές, μεταξύ των οποίων και τις Αιγές. Εκεί εγκατέστησε ο Πύρρος φρουρά από Γαλάτες μισθοφόρους. Και οι Γαλάτες μισθοφόροι ρίχτηκαν και ρήμαζαν τους τάφους των βασιλιάδων. Γιατί ήταν γνωστό, ότι όλοι οι βασιλείς της Μακεδονίας θάβονταν στις Αιγές. Ήταν έθιμο κανένας να μην ταφεί αλλού, γιατί θα διαλυθεί το βασίλειο.
Και από τους τάφους τα πράγματα τα κατέστρεψαν και τα έκλεψαν, ενώ τα πτώματα τα εσύλησαν, τα "ηύρισαν" λέει ο Πλούταρχος. Αμέσως, αυτό μου έδωσε μια εξήγηση. Αν είναι οι Αιγές, τότε εξηγούνται οι σπασμένες στήλες, διότι οι Γαλάτες δεν θα κατέστρεφαν μόνο τους βασιλικούς τάφους, αλλά και όλους τους τάφους. Τότε είδα ότι, πράγματι, μόνον αν είναι οι Αιγές στη Βεργίνα ερμηνεύονται πάρα πολλά πράγματα. Ερμηνεύεται το ανάκτορο, ερμηνεύεται ένας άλλος τάφος, ερμηνεύεται το παλιό νεκροταφείο των τύμβων από τον 11ο αιώνα και ερμηνεύεται γιατί το έθιμο των τύμβων στα ελληνιστικά χρόνια το διεκδικούν οι Μακεδόνες. Γιατί είναι πανάρχαιο το έθιμο του τόπου. Έτσι πείστηκα ότι τα πράγματα αλλάζουν και ότι η Βεργίνα έχει αποκτά ένα ενδιαφέρον. Και κάτι ακόμα: την τούμπα την μεγάλη πίστευα και πριν από αυτό ότι δεν μπορούσε να την είχε κάνει ένας κοινός θνητός, όσο πλούσιος κι αν ήταν. Ένα βουνό 12 μέτρα ψηλό και 100 μέτρα διάμετρο, δεν γινόταν σ' εκείνα τα χρόνια εύκολα. Αυτός ο καινούριος συνδυασμός μ' έπεισε ότι μέσα στην τούμπα υπάρχει ένας βασιλικός τάφος, τουλάχιστον, και εκεί γύρω πρέπει να υπάρχουν και άλλοι βασιλικοί τάφοι.
Σύντομα έγραψα ένα άρθρο και αμέσως μετά έκανα μια επιστημονικότερη ανακοίνωση στην αρχαιολογική εταιρία Αθηνών, όπου υποστήριζα αυτήν την άποψη και προχωρούσα στο εξής: Εάν τα πράγματα έχουν όπως τα υποθέτω, ο Αντίγονος γύρισε την επόμενη χρονιά και ανακατέλαβε τις Αιγές. Ήταν φυσικό, όταν είδε την καταστροφή των βασιλικών τάφων, η πρώτη του δουλειά να ήταν να περιμαζέψει τους κατεστραμμένους τάφους, να κάνει κάποια θυσία και μετά θα σκέφθηκε πώς ν' αποθαρρύνει κάποια μελλοντική σκέψη για την καταστροφή και του δικού του τάφου. Ετοίμασε, λοιπόν, τον τάφο του και σώριασε ύστερα από πάνω του αυτά τα 12 μέτρα χώμα, ώστε να μην μπορεί κανείς να τον συλήσει μελλοντικά. Και τελείωνα με την σκέψη ότι αν όλες αυτές οι σκέψεις είναι λογικές, τότε η μελλοντική ανασκαφή της Βεργίνας μπορεί να μας δώσει το πιο απίστευτο εύρημα, την πιο απίστευτη αμοιβή, ακόμα και τους βασιλικούς τάφους".
Έτσι, στις 30 Αυγούστου 1977, αφού εξασφαλίστηκε και η απαραίτητη χρηματοδότηση, ξεκίνησαν οι ανασκαφές. Επί σαράντα ημέρες έσκαβαν μόνο χώμα. Αν και είχαν πλήθος ενδείξεων ότι στο σημείο εκείνο υπήρχε ένας τάφος, δεν ήταν και τίποτα σίγουρο, μέχρι που στις αρχές Οκτωβρίου βρέθηκαν οι πρώτοι τάφοι, οι οποίοι ήταν συλημένοι. Ωστόσο, η σημαντικότερη ανακάλυψη θα ερχόταν περίπου ένα μήνα μετά, στις 8 Νοεμβρίου 1977, όταν ο Ανδρόνικος και η ομάδα του (δύο γυναίκες αρχαιολόγοι, η Στέλλα Δρούγου και η Χρυσούλα Παλιαδέλη) θα ανακάλυπταν τον τάφο του Φιλίππου, ο οποίος μάλιστα ήταν κατά 90% ασύλητος.
Στην ίδια ομιλία, στις 24.11.1977, ο Μανόλης Ανδρόνικος αποκάλυψε πώς συνειδητοποίησε ότι εκείνος ήταν όντως ο τάφος του Φιλίππου:
"...Κοινός θνητός σε μια τέτοια λάρνακα (σημ.: η περίφημη χρυσή λάρνακα με το σημάδι του ήλιου, που ήταν το έμβλημα των Μακεδόνων βασιλιάδων) με τέτοια ασπίδα και με τέτοιο θώρακα; Το απέκλεια. Είναι βασιλιάς; Τι στοιχεία έχω; .... Κοίταξα στα διάφορα βιβλία για τα διαδήματα των βασιλιάδων και είδα δύο τρία παραδείγματα, όπου φορούν αυτό ακριβώς το διάδημα. Αυτό φορούσε ο Αντίοχος ο Γ΄, το φοράει ο Άταλος ο Γ΄, το φοράει ο Αντίγονος με καπέλο. Αλλά το φοράει και ο ίδιος ο Αλέξανδρος.
Αλλά, πέρα από το διάδημα, από την πρώτη στιγμή είδαμε και ένα χρυσό ραβδί. Αυτό ήταν το σκήπτρο του. Όταν έχουμε, λοιπόν, το διάδημα και το σκήπτρο, είμαστε βέβαιοι ότι είναι βασιλιάς. Αλλά ποιος βασιλιάς; Αφού, λοιπόν, ήταν βασιλιάς πρέπει να πέθανε ανάμεσα στο 350 το νωρίτερο και το 320 το αργότερο. Κατά σατανική ή περίεργη σύμπτωση για την μακεδονική ιστορία, αυτήν την περίοδο δεν έχουμε άλλο βασιλιά να πέθανε παρά τον Φίλιππο τον Β΄. Ο Αλέξανδρος ήταν μακριά και πέθανε μακριά και δεν θάφτηκε στις Αιγές, γιατί ο πονηρός ο Πτολεμαίος ξεγέλασε και κράτησε το πτώμα του και τον έθαψε εκεί, για να στερεώσει τη βασιλεία του.
Εδώ, όμως, είχα φυλάξει ένα μυστικό. Δεν το είπα σε κανέναν. Χρειαζόμουν μία ακόμη απόδειξη, την οποία απέκτησα την περασμένη Πέμπτη (σημ.: 17.11.1974). Κατέβηκα στον τάφο και βρήκα κεφαλάκι ελεφαντοστέινα. Βρήκα δύο, επίσης άλλα δύο και ένα μοναχό. Είδα μια μορφή. Έναν άνδρα πολεμιστή. Βρήκα το δεύτερο, μια γυναίκα. Προχώρησα στα άλλα. Βρήκα άλλους δύο μαζί και μετά τον τρίτο. Οι αρχαιολόγοι θα τον αναγνωρίσουν. Είναι ο Αλέξανδρος. Σήκωσα και το πέμπτο. Αυτός πρέπει να είναι ο νεκρός. Προσωπικά πιστεύω ότι πρόκειται για τον Φίλιππο και δεν έχω καμία αμφιβολία.
Δεν κατάλαβα όλα τα πρόσωπα αμέσως. Τον Φίλιππο τον κατάλαβα. Το βράδυ πήγα να κοιμηθώ και έφερνα τα πέντε πρόσωπα στην μνήμη μου. Τώρα τους έβαζα στη σειρά. Και βεβαίως, ήταν ο Φίλιππος και βεβαίως ήταν ο Αλέξανδρος. Τα άλλα πρόσωπα ήταν η Ολυμπιάδα, ο πατέρας του Φιλίππου και η μητέρα του. Ο ίδιος ο Φίλιππος, πριν πεθάνει, είχε αναθέσει τη φιλοτέχνηση αυτών των χρυσαλεφάντινων αγαλμάτων στο Φιλίππειο της Ολυμπίας. Το έργο αυτό το έχει κάνει ο μεγάλος γλύπτης, ο Λεωχάρης.
Για τη νεκρή του άλλου προθαλάμου δεν νομίζω πια ότι αποτελεί άλυτο πρόβλημα. Πρόκειται για την Κλεοπάτρα, τη δεύτερη γυναίκα του Φιλίππου, που είτε σκοτώθηκε είτε εξαναγκάστηκε να αυτοκτονήσει από την Ολυμπιάδα".
Εξάλλου, στο βιβλίο "Το χρονικό της Βεργίνας", που έχει εκδοθεί από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ) εξιστορείται η αφήγηση του Ανδρόνικου μέσα από χειρόγραφες σημειώσεις, το χρονικό των ανασκαφών. Ακολουθούν ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα:
"...Πήρα το τσαπάκι της ανασκαφής, που έχω μαζί μου από το 1952, έσκυψα στο λάκκο και άρχισα να σκάβω με πείσμα και αγωνία το χώμα κάτω από το κλειδί της καμάρας. Ολόγυρα ήταν μαζεμένοι οι συνεργάτες μου, οι άλλοι εργάτες και κάποιοι θεατές. Δεν έβλεπα κανένα. Σε κάποια στιγμή, η σιδερένια μύτη της μικρής μου αξίνας συνάντησε κάτι στέριο κάτω από την καμάρα, όμως προς τα μέσα. Τράβηξα το χώμα με τα χέρια. Συνέχισα το σκάψιμο και σε λίγο ήμουν βέβαιος: η πέτρα του δυτικού τοίχου ήταν στη θέση της απείραχτη, στέρια, μόνο που οι καλυπτήριες πέτρες της καμάρας ήτα μακρύτερες, έβγαιναν έξω από τον τοίχο και μας λαχτάρισαν. Θυμάμαι σαν να είναι τώρα που σηκώθηκα, τίναξα το τσαπάκι απέναντι, να καρφωθεί στο χώμα, και φώναξα:
- Είναι ασύλητο! Είναι κλειστός!
Ήμουν ευτυχισμένος βαθιά. Είχα λοιπόν βρει τον πρώτο ασύλητο μακεδονικό τάφο. Εκείνη τη στιγμή δεν ενδιαφερόμουν για τίποτε άλλο: ούτε αν ήταν βασιλικός, ούτε αν η θεωρία μου για τους Γαλάτες ήταν σωστή, ούτε ποια ήταν η σχέση του με τον "Τάφο της Περσεφόνης", ούτε αν μέσα στη Μεγάλη Τούμπα υπήρχε και άλλος τάφος. Μου έφτανε πως είχα βρει ένα μακεδονικό τάφο που όταν θα τον ανοίγαμε θα βρίσκαμε ανέγγιχτο τον νεκρό και τα κτερίσματα του, όπως τα είχαν αφήσει τη μέρα της ταφής. Έναν τάφο μακεδονικό δέκα μέτρα μήκος ανέπαφο! Ήταν απίστευτο, κι όμως ήταν πια αληθινό".
".. Στις 8 του Νοέμβρη ήταν όλα έτοιμα. Όλοι οι συνεργάτες βρίσκονταν συγκεντρωμένοι στο χώρο της ανασκαφής: όταν τελείωσαν και οι τελευταίες προετοιμασίες, ο μαστρο-Σπύρος ο Καρδάμης και γιος του ο Θέμης έστησαν τις τροχαλίες με τον "λύκο" που θα έπιανε τι "κλειδί" της καμάρας και θα το σήκωνε...
....Ένιωθα τρομερή συγκίνηση, όμως κατόρθωσα να κυριαρχήσω τα αισθήματα μου και με την ψυχραιμία που απαιτεί η επιστημονική στάση έριξα το φως μέσα στο κενό, κατευθείαν μπροστά μου. Η εικόνα που αντίκρισα με πάγωσε. Η δέσμη του φωτός έπεσε σε μια τραχιά μαρμάρινη επιφάνεια. Ήταν η εσωτερική όψη της μαρμάρινης θύρας, όμως η δουλειά της ήταν ολότελα πρόχειρη και κακιά. Έπαιξα το φως αριστερά-δεξιά. Οι τοίχοι όχι μονάχα δεν είχαν τη διακόσμηση που είχα φανταστεί, αλλά δεν ήταν ούτε καλά επιχρισμένοι. Το ασβεστοκονίαμα ήταν τραχύ, χωρίς κανένα χρωματισμό. Του έλειπε το τελευταίο λεπτό στρώμα που γνώριζα από όλα τα αρχαία κτίσματα της Μακεδονίας. Τα είχα κυριολεκτικά χαμένα. Η απογοήτευση μου μεγάλωσε όταν έριξα το φως στο δάπεδο μπροστά στη θύρα. Ένα γυμνό κονίαμα, χωρίς κανένα αντικείμενο, απλωνόταν σε όλο το πλάτος, στο βάθος του θαλάμου που έβλεπα. Μου ήταν ακατανόητα όλα αυτά και βέβαια απελπιστικά αποκαρδιωτικά. Όμως αυτή η εντύπωση των πρώτων δευτερολέπτων μεταβλήθηκε ριζικά, όταν έσκυψα κατευθείαν κάτω από το άνοιγμα και έριξα το φως προς το δάπεδο του πίσω μέρους του θαλάμου.
Τώρα έπρεπε να κρατηθώ για να μη φωνάξω από ενθουσιασμό. Το ασκημένο μάτι του αρχαιολόγου μπορούσε να καταλάβει αμέσως πως ο τάφος έκρυβε έναν αληθινό θησαυρό. Και λέγοντας θησαυρό μιλώ κυριολεκτικά και αρχαιολογικά, αφού ό,τι έβλεπα κάτω από το δάπεδο δεν ήταν μια μοναδική για την αρχαιολογική έρευνα συλλογή σπάνιων αντικειμένων, αλλά και μια πλούσια και πολύτιμη συλλογή ασημένιων και χρυσών πραγμάτων. Και αυτό χωρίς να μπορώ να φαντασθώ πως όσα δεν έβλεπα ήταν ακόμη πιο σπάνια και πολύτιμα, μερικά εντελώς μοναδικά!...".
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου