Η αγνωμονούσα πατρίδα απέναντι στο Νικηταρά, η εμπλοκή του ονόματος Εμμανουήλ Παπάς, οι αντιδράσεις που προκάλεσε μια τηλεοπτική εκπομπή και η ιστορική αλήθεια

Στις 25 Μαρτίου 2011, η έγκυρη τηλεοπτική εκπομπή "Μηχανή του Χρόνου" ασχολήθηκε με την "αγνωμονούσα" πατρίδα, που επέδειξε αδιαφορία ή ακόμη και κυνήγησε αγωνιστές της Επανάστασης, ανθρώπους που έδωσαν τα πάντα για την ανεξαρτησίας της Ελλάδας, όμως στο τέλος όχι απλά δεν αποκόμισαν προσωπικά οφέλη, τα οποία άλλωστε ουδέποτε διεκδίκησαν, αλλά αντίθετα φυλακίστηκαν και πέθαναν πάμφτωχοι. Ένα από τα πρόσωπα απέναντι στο οποίο το νεοσύστατο ελληνικό κράτος επέδειξε τεράστια ασέβεια, ήταν και ο Νικήτας Σταματελόπουλος, ο γνωστός και ως Νικηταράς ο Τουρκοφάγος, ο οποίος αντιπολιτευόταν το καθεστώς του Όθωνα, ήταν μέλος του φιλορωσικού κόμματος των Ναπαίων και το 1839 βρέθηκε στη φυλακή με αφορμή την αποκάλυψη μιας συνωμοτικής εταιρίας. Στην επίμαχη εκπομπή αναφέρθηκε το όνομα του Εμμανουήλ Παπά ως του προδότη, του ανθρώπου που αποκάλυψε τη συνωμοσία διογκώνοντας το περιεχόμενό της με δόλιο σκοπό.


Αυτή η αναφορά, που καταγράφεται και στα βιβλία Ιστορίας (όπως στο κλασικό έργο "Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους" της Ακαδημίας Αθηνών, τ. ΙΓ΄, σελ. 77) προκάλεσε τις αντιδράσεις του δημοτικού συμβουλίου του δήμου Εμμανουήλ Παππά, που θεώρησε ότι έτσι αμαυρωνόταν το όνομα του Μακεδόνα οπλαρχηγού, ο οποίος όχι απλά αγωνίστηκε για την ανεξαρτησία και της Μακεδονίας μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά έδωσε και την ζωή του, αφού τραυματίστηκε βαριά στη διάρκεια μιας μάχης στη Χαλκιδική και τελικά πέθανε, ενώ μεταφερόταν στο νησί της Ύδρας, όπου και στη συνέχεια θάφτηκε. Προκλήθηκε ντόρος με αντιπαραθέσεις στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, οι οποίες δεν κάμφθηκαν ούτε από τη διευκρίνιση του ιστορικού, ο οποίος έκανε τη σχετική αναφορά στην τηλεοπτική εκπομπή, ότι ο Εμμανουήλ Παπάς του 1839 δεν ήταν φυσικά ο οπλαρχηγός του 1821, αλλά κάποιος - προφανώς - συνονόματός του.

Και γεννάται η απορία; Ποιος ήταν ο προδότης Εμμανουήλ Παπάς του 1839; Ή μήπως δεν ήταν αυτό το όνομά του, αλλά έτσι έχει καταγραφεί λανθασμένα στις σελίδες των ιστορικών βιβλίων τόσα χρόνια; Και ποια είναι η σχέση του με το θρυλικό οπλαρχηγό; 

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Το Δεκέμβριο του 1839, παραμονές Χριστουγέννων, η πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους αναστατώνεται από την είδηση ότι εξαρθρώθηκε μυστική οργάνωση με την επωνυμία "Φιλορθόδοξος Εταιρία", στην οποία μάλιστα μετείχαν μεταξύ άλλων ο Γεώργιος Καποδίστριας, αδερφός του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, όπως και ο αγωνιστής της Επανάστασης, Νικήτας Σταματελόπουλος ή Νικηταράς, με σκοπό την ανατροπή του Όθωνα και την πρόκληση εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων φιλοδοξώντας την απελευθέρωση της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας (σε μια εποχή που το νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος δεν στεκόταν ακόμη γερά στα πόδια του και με κίνδυνο την οργή των δύο - εκ των τριών - προστάτιδων δυνάμεων, της Αγγλίας και της Γαλλίας, που ενδεχομένως θα μπορούσε να οδηγήσει σε αμφισβήτηση ακόμη και την ίδια την υπόσταση του κράτους)

Στις 23 Δεκεμβρίου 1839, η εφημερίδα Αθηνά έγραφε:

"Χθες (σ.σ. 22.12.1839) έγεινε κατ' οίκον έρευνα εις δύο οικίας, από τας οποίας επήραν όσα έγγραφα και αν ευρήκαν· σήμερον δ', ως λέγεται, τα επιθεώρησαν και τα επέστρεψαν εις τους ιδιοκτήτας των, αφού τους εξέτασαν, κρατήσασα η εξουσία ολίγα τινά, τα οποία, φαίνεται, ότι φανήκαν ύποπτα. Αν δώσωμεν πίστιν εις τα αδόμενα, πρέπει να είπωμεν, ότι άρχισε να διοργανίζεται μία θρησκευτική τις εταιρεία της Ανατολικής ορθοδόξου πίστεως, της οποίας ο σκοπός, λέγουν ότι ήτο, όχι του να κάμουν κίνημά τι κατά της γειτονίας μας, αλλά κυρίως του να ανατρέψουν διά της θρησκείας την σημερινήν κοινωνικήν μας κατάστασιν [...]".

Δεν χρειάζεται να επεκταθούμε στα σχόλια της εφημερίδας, που εκείνη την εποχή στήριζε το καθεστώς της απόλυτης μοναρχίας του Όθωνα, τόσο στο ίδιο δημοσίευμα όσο και τις επόμενες μέρες κατά αυτής της "φρικτής συνωμοσίας", καθώς άλλωστε τα ίδια τα γεγονότα των επόμενων εβδομάδων, αλλά και η ιστορία αποφάνθηκαν οριστικά. Αυτό που μας ενδιαφέρει στο συγκεκριμένο άρθρο είναι το ποιος ήταν ο Εμμανουήλ Παπάς (ή όπως αλλιώς λεγόταν στην πραγματικότητα), ο οποίος είχε προδώσει τη "συνωμοσία" στις αρχές δίνοντας την αφορμή για να φυλακιστούν οι ενοχλητικοί Νικηταράς, Καποδίστριας κλπ., μέλη του φιλορωσικού κόμματος των Ναπαίων.

Την 1η Ιανουαρίου 1840, ύστερα από διακοπή λίγων εβδομάδων (κατόπιν δικαστικής απόφασης σε μια εποχή που η ελευθεροτυπία ήταν μια έννοια εντελώς άγνωστη σε μια Ελλάδα που δεν είχε ακόμη αποκτήσει Σύνταγμα), η εφημερίδα Αιών, που υποστήριζε το φιλορωσικό κόμμα, επανεκδόθηκε και φυσικά ασχολήθηκε με το το "καυτό" θέμα των ημερών, τις αποκαλύψεις σχετικά με τη Φιλορθόδοξο Εταιρεία. Η αντιοθωνική εφημερίδα ανέφερε λεπτομέρειες για την υπόθεση και αποκάλυπτε για πρώτη φορά το όνομα εκείνου που πρόδωσε τη δράση της μυστικής εταιρίας στις αρχές: ο Εμμανουήλ Παπά.

Δεν διαβάζετε σίγμα τελικό στο όνομα και αυτό δεν οφείλεται σε κάποιο δικό μου ορθογραφικό λάθος. Έτσι αναγραφόταν το όνομα από την ίδια την εφημερίδα. Π.χ. διαβάζουμε: "Επί τέλους ο Εμμ. Παπά, είτε μετημελημένος εν ειλικρινεία, ως ώφειλεν, είτε υποκινηθείς από εκείνους εκ των σχετικών του, οίτινες ως μέσον πάντοτε έχοντες την διαβολήν και την επιβουλήν μέχρις αίματος [...] κατεμήνυσε την Εταιρίαν προς τον Αντισυνταγματάρχην Τζάμην Καρατάσσον, και ούτως η υπόθεσις διεβιβάσθη προς τον Βασιλέα διά του Αυλάρχου κ. Σ. Σούτσου".

Εύλογη απορία: Έχει τόσο μεγάλη σημασία αυτή η παράλειψη του τελικού σίγμα στο παραπάνω απόσπασμα; Πολύ μεγάλη και εδώ ακριβώς βρίσκεται το κλειδί της μεγάλης ιστορικής παρεξήγησης. Κατ' αυτόν ακριβώς τον τρόπο, δηλαδή ως "Εμμανούήλ Παπά" ή ως "Μ. Εμμανουήλ Παπά" αναφερόταν το πρόσωπο κλειδί της περίεργης αυτής υπόθεσης από το συντριπτικό ποσοστό των δημοσιευμάτων των εφημερίδων της εποχής. Καμία αναφορά δεν ταύτιζε τον "Εμμανουήλ Παπά" με το Σερραίο οπλαρχηγό ούτε και θα μπορούσε άλλωστε να το πράξει, αφού αυτός είχε πεθάνει το 1821. Είναι όμως σαφές ότι το όνομα του προδότη δεν ήταν Εμμανουήλ Παπάς, αλλά αυτός αποτελούσε συγγενικό πρόσωπο κάποιου με αυτό το ονοματεπώνυμο. Θα μπορούσε να είναι κάποιο συγγενικό πρόσωπο, ενδεχομένως και γιος του οπλαρχηγού;

Στο ίδιο δημοσίευμα της 1ης Ιανουαρίου 1840, η εφημερίδα Αιών αναφέρεται στο περί ου ο λόγος πρόσωπο αποκαλώντας τον μία μόνο φορά ως "Γ. Εμμανουήλ Παπά". (Η εφημερίδα εξιστορούσε πώς ο Νικόλαος Ρανιέρης, Κρητικός αγωνιστής, μέλος της Φιλορθοδόξου Εταιρίας και ένας εκ των συλληφθέντων, "μεταβάς εις την Ελλάδα απήντησε νέον τινα Γ. Εμμανουήλ Παπά, ως συνεταίρον").

Τι σήμαινε το αρχικό "Γ."; Ο από πολλά χρόνια αποθανών Σερραίος οπλαρχηγός, στον οποίο πάντως ουδεμία αναφορά έκανε ο Αιών, είχε ένα γιο Γεώργιο, ο οποίος εκείνη την εποχή ζούσε στην Πάτρα, όπου και εργαζόταν ως ειρηνοδίκης. Όμως ο Αιών δεν παρέθετε καμιά πληροφορία που να συνέδεε τον "Γ. Εμμανουήλ Παπά", όπου το "Γ" θα μπορούσε να σήμαινε μια σειρά από ονόματα, με το συγκεκριμένο άνδρα.

Στις 12 Ιανουαρίου 1841, η εφημερίδα Αθηνά, που από την πρώτη στιγμή τάχθηκε ανοιχτά κατά των "συνωμοτών" και επί ημέρες αντήλλασσε ύβρεις με τις φιλορωσικές εφημερίδες, δημοσίευσε τη μακροσκελέστατη επιστολή κάποιου Μ.Ε.Π.. Ήταν γιος του αγωνιστή του '21, ο οποίος είχε αποκτήσει συνολικά 11 παιδιά, εκ των οποίων ο ένας γιός ονομαζόταν Μιχαήλος (ή Μιχαήλ).

Και ενώ ο Γεώργιος δεν αντέδρασε, αντίθετα ο Μιχαήλος Παπάς, όπως όλα συνηγορούν ότι ήταν η ταυτότητα του Μ.Ε.Π., επιτέθηκε σφοδρότατα μέσω της επιστολής εκείνης κατά του Αιώνα. Έγραφε μεταξύ άλλων: "Ερωτώ τον Αιώνα πόθεν έλαβε την πληροφορίαν, ότι ο Γ.Ε.Π. ήτο συνεταίρος του Ν.Ρ. Ο αδελφός μου Γεώργιος, καθ' όσον είναι εις εμέ γνωστόν, ευρίσκεται χρόνους πολλούς εις Ελλάδα εκτελών χρέη Ειρηνοδίκου· καμμίαν σχέσιν, μήτε την ελαχίστην γνωριμίαν είχε ποτέ με τον διαληφθέντα Ν.Ρ., μήτε χρείαν είχε μυστικών εταιρειών, μήτε φροντίζει περί άλλου, ειμή πώς δύναται να πορίζηται τα προς το ζην τιμίως και ειρηνικώς, μένων πιστός εις τον Βασιλέα της Ελλάδος, και αφοσιωμένος εις τον Υψ. αυτού Θρόνον, καθώς και όλοι οι αδελφοί του. Όθεν διαμαρτύρομαι εν ονόματι του ειρημένου αδελφού μου κατά της προσωπικής κατ' αυτού προσβολής του Αιώνος, και προσκαλώ τούτον εις απολογίαν".

Σε άλλο σημείο, πατώντας στις απανωτές - και όντως ανεξήγητες - αναφορές του Αιώνα περί "Εμμανουήλ Παπά", ο Μιχαήλος ένιωσε την ανάγκη να υπερασπιστεί το όνομα του οπλαρχηγού πατέρα του, παρότι ποτέ δεν έγινε ευθεία αναφορά στο πρόσωπο εκείνου από το καταγγελλόμενο δημοσίευμα: "Δεν αισχύνεται ο αναίσχυντος Αιών να βλασφημά ούτω κατ' εκείνου του αοιδίμου Εμμανουήλ Παππά, [τον οποίον νομίζει ίσως έτι ζώντα], όστις εδαπάνησεν όλην του την σημαντικήν χρηματικήν κατάστασιν υπέρ της ανεξαρτησίας της Ελλάδος, θυσιάσας και αυτήν την ζωήν του υπέρ αυτής [καθώς μαρτυρεί ο επί της ενδόξου νήσου Ύδρας τάφος του] μετά τόσας πολεμικάς προς την Ελλάδα εκδουλεύσεις του, αι οποίαι είναι γνωσταί τοις πάσιν; ευσυνείδητε συντάκτα του Αιώνος, διατί δεν αφίνεις καν εις τον τάφον ν' αναπαύηται εκείνος ο ανήρ, όστις υπήρξεν εις των μεγίστων ευεργετών της Ελλάδος; διατί ζητείς ν' αμαυρώσης το λαμπρόν όνομα του αληθούς φιλογενούς και φιλοπάτριδος εκείνου, συ, όστις θέλεις να νομίζησαι φιλογενής και φιλόπατρις; [...]".

Και ενώ θα μπορούσε κανείς διαβάζοντας την επιστολή αυτή του Μ.Ε.Π. (ή Μιχαήλ Παπά) να βγάλει το συμπέρασμα ότι ήταν απλά η έκφραση αγανάκτησης ενός άνδρα, που ένιωσε να προσβάλλεται η τιμή και η υπόληψη του αδερφού και του νεκρού πατέρα του, ο οποίος μάλιστα υπήρξε και σημαντική φυσιογνωμία του Αγώνα στη Μακεδονία, εντυπωσιαζόμαστε από μια σύντομη αναφορά με την οποία και κλείνει το μακροσκελές κείμενο: "Όσον περί του ευτελούς υποκειμένου μου, αν αγαπά να γράψη τι ο Αιών, προλαμβάνω να τον είπω. άμμες δε γ' ειμές· αι δε λης, πείραν λαβέ".

Η απάντηση του Αιώνα έρχεται στο φύλλο της 21ης Ιανουαρίου 1840 και είναι αποκαλυπτικότατη: 

"Είδομεν εις την Αθηνάν απάντησιν του Γ. Εμμανουήλ Παπά, περί του οποίου ουδέ λόγος ήτο δυνατόν να υπάρξη ποτέ. Το Γ. [...] εισέφρυσε κατά λάθος βεβαιότατα αντί του Μ. Αλλά τα πράγματα αυτά εδείκνυον το λάθος, ως αναγόμενα εις τον Μ. Εμμανουήλ Παπάν· και ούτως έπρεπε να λείψη το λεγόμενον "Τζιφούτ σαματασί".

Περί πατραγαθών δεν υπάρχει ήδη ουδείς λόγος. Την κόνιν του αποθανόντος πατριώτου Εμμανουήλ Παπά, ως και των πεσόντων υπέρ Πατρίδος υιών του, δεν εκινήσαμεν ποσώς, και μάταιον ως προς τον απολογούμενον ήτο το σοφιστικόν τούτο επιχείρημα. Άλλως τε, έπρεπε να μη καταδικάσωμεν και τον Γ. Καποδίστριαν, ως τυχόντα αδελφόν του μεγαλοφυούς Ιωάννου, του οποίου δεν ήτο υπέροχος βέβαια".

Με άλλα λόγια, η εφημερίδα παραδεχόταν την ύπαρξη ορθογραφικού λάθους και υποδείκνυε τον Μ. Ε. Π. ως τον σύνδεσμο που πρόδωσε τη δράση της Φιλορθοδόξου Εταιρίας διογκώνοντάς τη και παραπλανώντας τις αρχές. Και στις 31 Ιανουαρίου ο Αιών επανήρθε με νέα λεπτομερή αναφορά στο ιστορικό όλης αυτής της περίεργης ιστορίας, διευκρινίζοντας περισσότερο την ταυτότητα του Μ.Ε.Π.:

"Προ εξ ή επτά περίπου μηνών έφθασεν ενταύθα κάποιος Μιχαήλ Εμμανουήλ Παπάς από Βιένην της Αουστρίας διά του Τριεστίου, νέος τριάκοντα περίπου ετών ηλικίας, και μετ' αυτού ομοίως εκ Τριεστίου κάποιος Ν. Ρενιέρης. Ο πρώτος είναι αδελφός του Κυρίου Αναστασίου Εμμ. Παππά, Δικαστού εις Πάτρας και μη Κυβερνητικού [..]".

Ο Σερραίος οπλαρχηγός είχε αποκτήσει συνολικά 11 παιδιά, μεταξύ αυτών κι ένα γιο ονόματι Μιχαήλο (ή Μιχαήλ), ο οποίος ήταν περίπου 30 (για την ακρίβεια 34) ετών, όταν εξελισσόταν όλη αυτή η περίεργη ιστορία με τη Φιλορθόδοξη Εταιρία και ο οποίος πράγματι είχε ζήσει επί σειρά ετών (καθ'όλη τη διάρκεια της Επανάστασης) στη Βιέννη - το μοναδικό πράγμα που γνωρίζαμε γι' αυτόν μέχρι σήμερα. Εξάλλου, είναι διασταυρωμένο ιστορικά ότι ο Αναστάσιος Παππάς, γιος του οπλαρχηγού, υπηρετούσε ως δικαστής στην πόλη της Πάτρας, άρα το μυστηριώδες πρόσωπο ήταν ο αδερφός του Μιχαήλος.

Πάντως οι εφημερίδες της εποχής επέμεναν να αναφέρονται στον "Μ. Εμμανουήλ Παπά" (που ερμηνεύτηκε λανθασμένα από τους ιστορικούς ως "Μακεδόνας Εμμανουήλ Παπάς") ή ανέγραφαν το ακόμη πιο παρεξηγήσιμο "ο Εμμανουήλ Παπά" (πάντα χωρίς σίγμα στο τέλος, δηλ. περιέγραφαν όχι το πρόσωπο αλλά την καταγωγή του). Οι όποιες δε αμφιβολίες για το αν ο γιος του Σερραίου οπλαρχηγού Εμμανουήλ Παπά, κρυβόταν πίσω από την ιστορία με τη Φιλορθόδοξη Εταιρία, που έστειλε κατ' αρχήν στη φυλακή το Νικηταρά, διαλύονται με τα δημοσιεύματα που ακολούθησαν τη διεξαγωγή της πολύκροτης δίκης στις 12 Ιουλίου 1840, οπότε και αθωώθηκαν όλοι οι κατηγορούμενοι. Αυτά περιέγραφαν τον Μιχαήλο όχι απλά ως έναν μάρτυρα κατηγορίας, αλλά ως τον "καταμηνύσαντα", τον άνθρωπο που "πρόδωσε" τη Φιλορθόδοξη Εταιρία.

Η φιλοκαθεστωτική Αθηνά, που είχε σηκώσει ψηλά τη σημαία κατά της Εταιρίας και των συλληφθέντων μελών της, σχολίαζε αναφορικά με την κατάθεση του Μιχαήλ, στον οποίο μάλιστα ασκούσε επίθεση: 

"Η δίκη αυτή εν τοσούτω ήτο αρκετά περίεργος· εις αυτήν εξετέθησαν κάμποσα περίεργα· παρουσιάσθησαν μάρτυρες, πρώτος των οποίων ήτο ο κύριος Μ. Εμ. Παπά, ο καταμηνύσας την περί ης ο λόγος εταιρείαν, και διά την καταμήνυσίν του ταύτην απαλλαχθείς της ενοχής· αλλ' ούτος από τας διακεκομμένας αποκρίσεις του, και από άλλα περιστατικά, εφαίνετο ότι δεν έλαβεν ανατροφήν αξιέπαινον, αλλ' ούτε ότι είναι άξιος υιός του μακαρίτου Εμ. Παπά, του οποίου αι αρεταί έμειναν παραδειγματικαί εις την ιστορίαν του αγώνος μας. Η εξέτασις ωσαύτως του κυρίου Βενθύλου απέδειξεν ακόμη τρανώτερον όλα τα όσα είπομεν περί της διαγωγής του Κ. Μ. Εμ. Παπά [..]". 

Άλλωστε, ο Νικηταράς κατέθεσε ότι "ο Μ. Εμμ. Παππά τον επρότεινε περί απελευθερώσεως των ομογενών του, τον εζήτησε την συνδρομήν του και αυτός δεν εδυσκολεύθη να την δώση, καθώς και δεν ήθελε δυσκολευθή να χύση και το αίμα του, αν ευνοϊκή παράστασις ήθελε το απαιτήσει". Από την κατάθεση του Γεώργιου Καποδίστρια "εφάνη ότι ο Μ. Εμ. Παπά είχε φανταστικόν τι οικοδόμημα εταιρίας εις την κεφαλήν του περί της απελευθερώσεως της Θεσσαλίας, Μακεδονίας και Ηπείρου", ενώ και ο Ρενιέργης "ενέδειξεν ωσαύτως πρωταίτιον της Εταιρίας ταύτης τον Μ. Εμ. Παπά". (από το ίδιο ρεπορτάζ της Αθηνάς).

Στο ίδιο μήκος κύματος και η εκτίμηση της εφημερίδας Μέλισσα ότι "αι σκολιαί και διακεκομμέναι αποκρίσεις [του Παππά] δίδουν όχι καλλίστην περί της ανατροφής του ιδέαν".

Και η περιγραφή της εφημερίδας Φίλος του Λαού:

"Μόλις επαρουσιάσθη ο πρώτος μάρτυς Μ. Εμμανουήλ Παππά, και το ακροατήριον έδειξε μεγίστην περιέργειαν να τον γνωρίση. Είναι το άτομον, το οποίον επρόδοσε την εταιρείαν, έλαβε μέρος εις την σύστασιν και τας πράξεις της και το οποίον ήτο άγνωστον εις τους περισσοτέρους, ως προ ολίγου ελθόν από την Ευρώπην. Το ακροατήριον ήτο κεχηνός διά ν' ακούση από το στόμα τούτου τα διατρέξαντα και εκ της μαρτυρίας αυτού και των λοιπών περιστατικών επληροφορήθη ότι ο άνθρωπος αυτός, ευρισκόμενος εις Βιέννην και Τριέστην και δυστυχών είτε εκ της ανικανότητός του, είτε και εκ της διαγωγής του, εμελέτα την επανάστασιν της Μακεδονίας, ήτις είναι πατρίς του, και διέγραφε παρόμοια σχέδια είτε αληθώς, είτε και με σκοπόν ιδιοτελείας· ούτος εγνώρισεν εις την αλλοδαπήν και τον Ρενιέρην, μετά του οποίου συναντήθησαν ενταύθα και μέσον του οποίου εσυστήθη εις  τους Κυρ. Νικήταν και Καποδίστριαν, εις τους οποίους εφανέρωσε τα σχέδιά του. [..] Ο άνθρωπος αυτός καίτοι εκπληρών τόσον δυσάρεστον καθήκον εδείκνυεν αταραξίαν προσώπου σπανίαν και εξηγουμένην μόνον από την διαγωγήν, την οποίαν ηκολούθησεν. Δεν ερυθρίασε, λέγων ότι απ' αρχής των τοιούτων του σχέσεων συνέλαβε την ιδέαν της προδοσίας και ότι εξηκολούθει αυτάς, ικανούς μήνας, διά να δυνηθή με περισσοτέραν βεβαιότητα να την αποκαλύψη εις την Κυβέρνησιν. Ερωτηθείς προς τι παρενείρετο η θρησκεία εις την εταιρείαν ταύτην; απήντησεν ότι ήτο πρόσχημα διά τον φανατισμόν του λαού"!

Και κάπου εδώ σταματούν όλα όσα γνωρίζουμε για τον Μιχαήλ, γιο του Εμμανουήλ Παπά. Όσον αφορά τον Νικηταρά, είναι γνωστό ότι μπορεί μεν να αθωώθηκε στη δίκη της 12ης Ιουλίου, όμως λίγες μέρες τέθηκε σε περιορισμό, αφού το οθωνικό καθεστώς τον είχε στοχοποιήσει και δεν σεβάστηκε την αθωωτική απόφαση του δικαστηρίου. Άλλωστε δεν υπήρχε και Σύνταγμα, που να θέτει κάποιο όριο στην απεριόριστη εξουσία του μονάρχη. Όταν το Σεπτέμβριο του 1841 ύστερα από πολλές εκκλήσεις - και του τύπου - αφέθηκε ελεύθερος, ο Νικηταράς ήταν ήδη πολύ άρρωστος, σχεδόν τυφλός...