Το ερώτημα που έθεσε ο συντάκτης της εφημερίδας Η Ελληνική σε διανοούμενους της εποχής το Σεπτέμβριο του 1928 ήταν το ελάχιστο περίεργο: Σε ποια ηλικία πρέπει να παντρεύονται οι άνδρες και σε ποια οι γυναίκες; Θα μπορούσε κανείς να πει ότι αυτή η ερώτηση, που σήμερα μοιάζει τόσο αδιάφορη και άτοπη, εξέφραζε την κοινωνική αλλαγή που είχε συντελεστεί με τη μετατροπή της Αθήνας σε μια μεγαλούπολη, που ελάχιστα κοινά είχε με την ελληνική επαρχία της εποχής εκείνης (αλλά και των επόμενων δεκαετιών). Το ενδιαφέρον πάντως είναι ότι σχεδόν όλοι όσοι ρωτήθηκαν, ανάμεσα σ' αυτούς και ο εσωστρεφής Κωστής Παλαμάς, έδωσαν μια κάποια απάντηση ακόμη κι αν θεωρούσαν το ερώτημα πρακτικά άκυρο (που όντως ήταν), ενώ σήμερα δύσκολα θα φανταζόμασταν κάποιον διανοούμενο να έμπαινε στον κόπο να κάνει το παραμικρό σχόλιο. Έχω επιλέξει ορισμένες από τις απαντήσεις, αυτές των πιο γνωστών - μέχρι και σήμερα - προσώπων, όπως και κάποιες άλλες που είχαν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. (Εφόσον πρόκειται περί απόψεων και όχι γραπτών ντοκουμέντων, γίνεται προσαρμογή στη σημερινή ορθογραφία, πλην μιας εξαίρεσης για πρακτικούς λόγους)
Ο νευρολόγος-ψυχίατρος Κωνσταντίνος Παπαστρατηγάκης επιχείρησε να δώσει μια... επιστημονική απάντηση στο κοινωνικό αυτό ερώτημα, υποστηρίζοντας ότι η καλύτερη ηλικία για γάμου είναι "η αντιστοιχούσα εις την εποχή της βιολογικής ωριμότητος των ατόμων, είτε περί ανδρός πρόκειται, είτε περί γυναικός". Και αφού ανέλυε γιατί δεν ήταν ενδεδειγμένες ηλικίες ούτε οι πολύ μικρές ούτε οι πολύ μεγάλες, κατέληξε στην εκτίμηση ότι "η καλυτέρα προς γάμο ηλικία είναι διά μεν τη γυναίκα μεταξύ 18 - 25 ετών, διά δε τον άνδρα από 25 έως 30", καθώς "μεταξύ των ορίων τούτων υπάρχουν οι πιθανότητες επιτεύξεως ψυχικής ισορροπίας μεταξύ των συζύγων".
Ο πολυγραφότατος Γρηγόριος Ξενόπουλος δεν θα μπορούσε να δώσει μια σύντομη απάντηση, αλλά υποστήριξε τη γνώμη του με επιχειρήματα. Αφού σημείωσε ότι "σε άλλη ηλικία πρέπει να παντρεύονται εις το χωριό και εις άλλην εις την μεγαλούπολη όπου η ζωή είναι τόσο διαφορετική" κατέληξε στο συμπέρασμα ότι "η Πολιτεία θα έπρεπε ν' απαγορεύει τον γάμο εις άνδρας κάτω των σαράντα και εις γυναίκας κάτω των τριάντα (ετών)". Και το ανέλυσε: "Ο εις όψιμον κάπως ηλικίαν γάμος δεν είναι μόνον προς το συμφέρον του ατόμου, την ζωή του οποίου καθιστά ωραιοτέρα κι ευτυχεστέρα, αλλά και προς το συμφέρον της κοινωνίας. Πρώτον, διότι οι οικογένειες θεμελιώνονται στερεότερα υπό ωρίμων ζευγών και δεύτερον διότι, όπως διδάσκει η φυσιολογία καλύτερα, τα γερότερα (=πιο γερά) και εξυπνότερα παιδιά γεννώνται από πατέρας άνω των σαράντα και μητέρας άνω των τριάντα ετών. Όλοι σχεδόν αυτοί οι καχεκτικοί, οι ηλίθιοι και οι έκφυλοι που λυμαίνονται την σημερινή κοινωνία, είναι παιδιά γονέων ανηλίκων δι' ευτυχή γάμο, εικοσαετών πατέρων και μητέρων δεκαεξαετών". Συμπλήρωσε δε τη σκέψη του με μια αρκετά προχωρημένη για την εποχή εκείνη πρόταση: "Εννοείται ότι εις αυτό το διάστημα [δηλαδή μέχρι τα 40 οι άνδρες και τα 30 οι γυναίκες, την κατά Ξενόπουλο πλέον αρμόζουσα ηλικία γάμου], καθένας και καθεμιά πρέπει να χαίρεται την ζωή όσο μπορεί - απαράλλακτα δηλαδή όπως γίνεται και τώρα εις όλον τον πολιτισμένο κόσμο, κι εδώ ακόμη, όπου οι άνδρες είναι πάντοτε οι ίδιοι, τα δε κορίτσια έχουν αλλάξει πολύ".
Εκ διαμέτρου αντίθετη ήταν η άποψη ενός άλλου θεατρικού συγγραφέα, του Παντελή Χορν, ο οποίος ωστόσο δεν είχε και τις καλύτερες εντυπώσει περί γάμου:
"Ή μικρός μικρός παντρέψου, έλεγαν οι πατέρες μας, ή μικρός καλογερέψου. Συμφωνώ με αυτούς. Γιατί δε συγχωρείται να πάθει κανείς αυτό το κακό σε ώριμη ηλικία. Εάν την πάθει θα την πάθει όταν ακόμη δεν έχει την πείρα της ζωής. Εκτός εάν την πάθει στα γεράματα ένεκα ραμολιμέντου. Άντρας που κάνει αυτήν την κουταμάρα σε ώριμη ηλικία θα πει πως δεν είχε ποτέ του μυαλό.
Όσο για τις γυναίκες, αυτές βιάζονται να παντρευτούν μια ώρα αρχύτερα για να γλιτώσουν από το δεσμό της οικογενειακής εξουσίας. Τον άντρα τους θα τον κάνουν όπως θέλουν και θα του βάλουν τα δυο πόδια σ' ένα παπούτσι. Εάν βρουν μπροστά τους αντίσταση, θα τον χωρίσουν και τότε μια ζωντοχήρα είναι πάντα περιζήτητη και ελεύθερη και από οικογενειακούς και από συζυγικούς δεσμούς. Τι τα θέλετε. Ο γάμος είναι θεσμός αφύσικος σε οποιαδήποτε ηλικία, γιατί ο άνθρωπος επλάσθη εκ φύσεως ζώον πολυγαμικό".
Αφοριστικός με το γάμο ήταν και ο Κώστας Ουράνης, ο οποίος διέκρινε ανάμεσα στα δυο φύλα: "Υπό τους σημερινούς κοινωνικούς όρους των πόλεων, όταν η γυναίκα παντρεύεται καλυτερεύει σχεδόν πάντα την ζωή της", ενώ ο άνδρας "σχεδόν πάντα την χειροτερεύει". Και ο ποιητής ανέσυρε από τη μνήμη του μια σειρά από φράσεις σχετικές με το γάμο, που επιβεβαιώνουν την παραπάνω, διόλου κολακευτική εντύπωσή του τόσο για το γάμο γενικά όσο και για τις γυναίκες ως σύζυγοι ειδικότερα:
- Όσοι είναι υπέρ του γάμου, είναι άγαμοι. Όσοι καταφέρονται κατά του γάμου, είναι έγγαμοι.
- Ο μόνος τρόπος να μην κάνει κανείς την ανοησία του γάμου, είναι να παντρευτεί.
- Ο γάμος δεν είναι κάτι που συνιστάται. Είναι κάτι που εξηγείται μόνο.
- Είναι παρατηρημένο ότι οι καλύτεροι φίλοι των εγγάμων είναι σχεδόν πάντοτε οι άγαμοι.
- Όποιος παντρεύεται μια πολύ ωραία γυναίκα ή είναι ανόητος ή είναι ένας επιτήδειος.
- Συνηθίζει κανείς σ' όλα στην ζωή - ακόμα και στην παντρειά.
- Όταν δείτε δύο ανθρώπους - άνδρα και γυναίκα - να κάθονται σ' ένα κέντρο και να μην μιλούν καθόλου μεταξύ τους, μπορείτε να είστε βέβαιοι ότι είναι παντρεμένοι.
- Η κλασική έχθρα των παντρεμένων κατά της πεθεράς τους οφείλεται κάποτε στο ότι γέννησε τη γυναίκα τους.
- Η γυναίκα που παντρεύεται κανείς, κάνει τη δυστυχία του - και την ευτυχία των άλλων.
- Οι χωρικοί που θρηνούν περισσότερο την απώλεια ενός ζώου από την απώλεια της γυναίκας τους δεν έχουν άδικο. Το ζώο πρέπει να το αγοράσουν, ενώ η γυναίκα γι' αυτούς είναι ένα ζώο - που τους πληρώνουν για να το πάρουν.
- Οι περισσότεροι άνθρωποι παντρεύονται μια νέα όχι για ό,τι τους δίνει, αλλά για ό,τι δεν τους δίνει.
Εκ διαμέτρου αντίθετη ήταν η άποψη ενός άλλου θεατρικού συγγραφέα, του Παντελή Χορν, ο οποίος ωστόσο δεν είχε και τις καλύτερες εντυπώσει περί γάμου:
"Ή μικρός μικρός παντρέψου, έλεγαν οι πατέρες μας, ή μικρός καλογερέψου. Συμφωνώ με αυτούς. Γιατί δε συγχωρείται να πάθει κανείς αυτό το κακό σε ώριμη ηλικία. Εάν την πάθει θα την πάθει όταν ακόμη δεν έχει την πείρα της ζωής. Εκτός εάν την πάθει στα γεράματα ένεκα ραμολιμέντου. Άντρας που κάνει αυτήν την κουταμάρα σε ώριμη ηλικία θα πει πως δεν είχε ποτέ του μυαλό.
Όσο για τις γυναίκες, αυτές βιάζονται να παντρευτούν μια ώρα αρχύτερα για να γλιτώσουν από το δεσμό της οικογενειακής εξουσίας. Τον άντρα τους θα τον κάνουν όπως θέλουν και θα του βάλουν τα δυο πόδια σ' ένα παπούτσι. Εάν βρουν μπροστά τους αντίσταση, θα τον χωρίσουν και τότε μια ζωντοχήρα είναι πάντα περιζήτητη και ελεύθερη και από οικογενειακούς και από συζυγικούς δεσμούς. Τι τα θέλετε. Ο γάμος είναι θεσμός αφύσικος σε οποιαδήποτε ηλικία, γιατί ο άνθρωπος επλάσθη εκ φύσεως ζώον πολυγαμικό".
Αφοριστικός με το γάμο ήταν και ο Κώστας Ουράνης, ο οποίος διέκρινε ανάμεσα στα δυο φύλα: "Υπό τους σημερινούς κοινωνικούς όρους των πόλεων, όταν η γυναίκα παντρεύεται καλυτερεύει σχεδόν πάντα την ζωή της", ενώ ο άνδρας "σχεδόν πάντα την χειροτερεύει". Και ο ποιητής ανέσυρε από τη μνήμη του μια σειρά από φράσεις σχετικές με το γάμο, που επιβεβαιώνουν την παραπάνω, διόλου κολακευτική εντύπωσή του τόσο για το γάμο γενικά όσο και για τις γυναίκες ως σύζυγοι ειδικότερα:
- Όσοι είναι υπέρ του γάμου, είναι άγαμοι. Όσοι καταφέρονται κατά του γάμου, είναι έγγαμοι.
- Ο μόνος τρόπος να μην κάνει κανείς την ανοησία του γάμου, είναι να παντρευτεί.
- Ο γάμος δεν είναι κάτι που συνιστάται. Είναι κάτι που εξηγείται μόνο.
- Είναι παρατηρημένο ότι οι καλύτεροι φίλοι των εγγάμων είναι σχεδόν πάντοτε οι άγαμοι.
- Όποιος παντρεύεται μια πολύ ωραία γυναίκα ή είναι ανόητος ή είναι ένας επιτήδειος.
- Συνηθίζει κανείς σ' όλα στην ζωή - ακόμα και στην παντρειά.
- Όταν δείτε δύο ανθρώπους - άνδρα και γυναίκα - να κάθονται σ' ένα κέντρο και να μην μιλούν καθόλου μεταξύ τους, μπορείτε να είστε βέβαιοι ότι είναι παντρεμένοι.
- Η κλασική έχθρα των παντρεμένων κατά της πεθεράς τους οφείλεται κάποτε στο ότι γέννησε τη γυναίκα τους.
- Η γυναίκα που παντρεύεται κανείς, κάνει τη δυστυχία του - και την ευτυχία των άλλων.
- Οι χωρικοί που θρηνούν περισσότερο την απώλεια ενός ζώου από την απώλεια της γυναίκας τους δεν έχουν άδικο. Το ζώο πρέπει να το αγοράσουν, ενώ η γυναίκα γι' αυτούς είναι ένα ζώο - που τους πληρώνουν για να το πάρουν.
- Οι περισσότεροι άνθρωποι παντρεύονται μια νέα όχι για ό,τι τους δίνει, αλλά για ό,τι δεν τους δίνει.
"Ο γάμος τείνει βαθμηδόν να μείνει άνευ ηθικού περιεχομένου" παρατήρησε ο ακαδημαϊκός Παύλος Νιρβάνας, ο οποίος πάντως έβρισκε το ερώτημα "αστείο", καθώς καταλληλότερες ηλικίες για γάμο έβρισκε ότι ήταν "όλες και καμία".
Αντίθετα, μια συντηρητική άποψη μετέφερε ο διηγηματογράφος Δημοσθένης Βουτυράς, ο οποίος προέτρεπε το κράτος να παντρεύει "διά της βίας τους δυναμένους ν' αντιμετωπίσουν τα βάρη της οικογενειακής ζωής". Ο λόγος; Σύμφωνα με τον Βουτυρά, "δεν μας χρειάζονται τα γεροντόπαιδα. Γιατί τι μπορεί να προσφέρει στην κοινωνία ένα γεροντόπαιδο, το παιδί ενός ανθρώπου που παντρεύθηκε αφού πέρασε όλες τις βρωμιές της ζωής; Ο οργανισμός του παιδιού αυτού είναι τόσο ασθενικός, ώστε μπορεί να προσβληθεί και από τις αρρώστιες ακόμη που περνούν από πάνω του εις ύψος 15 μέτρων"!
"Ο άνθρωπος πρέπει να παντρεύεται όταν το θελήσει αυτός" ήταν η λιτή απάντηση της πρωτοπόρου Ελληνίδας φεμινίστριας, Καλιρρόης Παρρέν, η οποία έσπευσε να διευκρινίσει ότι αυτό ίσχυε και για τα δύο φύλα.
"Ο άνθρωπος πρέπει να παντρεύεται όταν το θελήσει αυτός" ήταν η λιτή απάντηση της πρωτοπόρου Ελληνίδας φεμινίστριας, Καλιρρόης Παρρέν, η οποία έσπευσε να διευκρινίσει ότι αυτό ίσχυε και για τα δύο φύλα.
Δυσκολεύτηκε να δώσει μια απάντηση και ο ηθοποιός Αιμίλιος Βεάκης, ο οποίος τελικά πιάστηκε από την ατάκα ενός παρευρισκόμενου, που παρακολουθούσε τη συζήτηση: "Η καλύτερη ηλικία για το γάμο είναι όταν έχει κανείς λεπτά". Στο ίδιο κλίμα και ο Βεάκης, δανείστηκε την παραπάνω ατάκα και σημείωσε: "Όλες οι ηλικίες είναι κατάλληλες για γάμο, φθάνει κανείς να έχει χρήματα. Και όλες οι ηλικίες είναι επίσης ακατάλληλες, όταν δεν έχει κανείς χρήματα".
Για τη Μαρίκα Κοτοπούλη "όλες οι ηλικίες είναι κατάλληλες για γάμο", αρκεί να υπάρχει "τόσος έρως ώστε οι σύζυγοι να λησμονούν ότι ο δεσμός των είναι υποχρεωτικός, ότι δηλαδή στηρίζεται επάνω σε νόμους κοινωνικούς και θρησκευτικούς".
Αντίθετα, πολύ συγκεκριμένη ήταν η άποψη ενός άλλου σημαντικού ηθοποιού της εποχής, του Δημήτρη Μυράτ: "Ο άνθρωπος πρέπει να παντρεύεται 22 ετών. Να κάμει τη θητεία του, να γνωρίσει τον γάμο, να χωρίσει εις τα 28 και να ξαναπαντρευθεί εις τα 35. Αυτό με δίδαξε η σκληρά πείρα της ζωής. Άλλωστε, κατά τη γνώμη μου, πάντα είναι καλή εποχή διά τον γάμο, όταν αισθάνεται κανείς ακμαίες τις δυνάμεις του. Και 60 ετών αν αισθάνεται την όρεξη να παντρευθεί κανείς, τόσο το καλύτερο. Μια τέτοια όρεξη είναι ασφαλώς μεγάλη ευτυχία".
Για το τέλος κράτησα τη γνώμη του Κωστή Παλαμά, παρότι ήταν μια από τις πρώτες που ζητήθηκε από την εφημερίδα. Ενδιαφέρον δεν έχει τόσο η άποψη του ποιητή, που αιφνιδιάστηκε από το ερώτημα και έδωσε μια συγκαταβατική απάντηση, όσο οι αντιδράσεις του στο ερώτημα, αλλά και η περιγραφή του σπιτιού του από τον δημοσιογράφου, που τον επισκέφτηκε. Αντιγράφω, λοιπόν, όλο το σχετικό δημοσίευμα:
Εκ των πρώτων εζητήσαμεν την επί του ερωτήματος γνώμην του κ. Κωστή Παλαμά, του ποιητού της "Ασάλευτης ζωής" και τόσων άλλων αριστουργημάτων. Ο ποιητής μας εδέχθη προχθές το βράδυ εις το σπίτι του επί της οδού Ασκληπιού και μας επέρασε εις το γραφείον του, ένα γραφείο απλό και λεπτό. Ο ποιητής, καίτοι το σπίτι του βρίσκεται μέσα εις το κεντρικώτερον σημείον της πόλεως, δεν ανέχεται τον ηλεκτρικόν φωτισμόν. Το γραφείο φωτίζει μια λάμπα πετρελαίου με γλυκό φως. Ένα περιβάλλον ποιητικό, ιδιόρρυθμο.
Υποβάλλομε το ερώτημα εις τον ποιητή:
- Σε ποια ηλικία, νομίζεται κ. Παλαμά, ότι πρέπει να παντρεύωνται οι άνδρες και σε ποια η γυναίκες;
Ο κ. Παλαμάς γελά. Φαίνεται διστακτικός.
- Ξέρετε σ' αυτά τα ζητήματα, μας λέγει, εγώ είμαι αμάθητος. Είμαι σαν μικρό παιδάκι που πηγαίνει στο σχολείο και δεν ξέρει το μάθημά του. Σαν τον αμελέτητο φοιτητή που δίνει εξετάσεις.
- Πάντως θα έχετε μορφώσει κάποια γνώμη, παρατηρούμε.
- Καμμιά, απαντά ο ποιητής πάντα γελαστός.
- Από τον εαυτό σας τουλάχιστον;
Ο ποιητής κλείνει λίγο τα μάτια, ύστερα τα ανοίγει και μας λέγει:
- Τέλος πάντων, γράψετε το εξής: Η καταλληλότερη ηλικία για να πανρευτή κανείς είνε η ηλικία που θέλει, που έχει σκοπό να πάρη τον άνθρωπο που αγαπά για να ζήση μαζί του.
Και ο ποιητής μας χαιρετά πάντα γελαστός.
Κάτι σχετικό:
Όταν ο Παλαμάς σχολίασε την εκλογή της πρώτης Ελληνίδας "Μις Ευρώπη" και παρέθετε την άποψή του περί της γυναικείας ομορφιάς.
Για το τέλος κράτησα τη γνώμη του Κωστή Παλαμά, παρότι ήταν μια από τις πρώτες που ζητήθηκε από την εφημερίδα. Ενδιαφέρον δεν έχει τόσο η άποψη του ποιητή, που αιφνιδιάστηκε από το ερώτημα και έδωσε μια συγκαταβατική απάντηση, όσο οι αντιδράσεις του στο ερώτημα, αλλά και η περιγραφή του σπιτιού του από τον δημοσιογράφου, που τον επισκέφτηκε. Αντιγράφω, λοιπόν, όλο το σχετικό δημοσίευμα:
Εκ των πρώτων εζητήσαμεν την επί του ερωτήματος γνώμην του κ. Κωστή Παλαμά, του ποιητού της "Ασάλευτης ζωής" και τόσων άλλων αριστουργημάτων. Ο ποιητής μας εδέχθη προχθές το βράδυ εις το σπίτι του επί της οδού Ασκληπιού και μας επέρασε εις το γραφείον του, ένα γραφείο απλό και λεπτό. Ο ποιητής, καίτοι το σπίτι του βρίσκεται μέσα εις το κεντρικώτερον σημείον της πόλεως, δεν ανέχεται τον ηλεκτρικόν φωτισμόν. Το γραφείο φωτίζει μια λάμπα πετρελαίου με γλυκό φως. Ένα περιβάλλον ποιητικό, ιδιόρρυθμο.
Υποβάλλομε το ερώτημα εις τον ποιητή:
- Σε ποια ηλικία, νομίζεται κ. Παλαμά, ότι πρέπει να παντρεύωνται οι άνδρες και σε ποια η γυναίκες;
Ο κ. Παλαμάς γελά. Φαίνεται διστακτικός.
- Ξέρετε σ' αυτά τα ζητήματα, μας λέγει, εγώ είμαι αμάθητος. Είμαι σαν μικρό παιδάκι που πηγαίνει στο σχολείο και δεν ξέρει το μάθημά του. Σαν τον αμελέτητο φοιτητή που δίνει εξετάσεις.
- Πάντως θα έχετε μορφώσει κάποια γνώμη, παρατηρούμε.
- Καμμιά, απαντά ο ποιητής πάντα γελαστός.
- Από τον εαυτό σας τουλάχιστον;
Ο ποιητής κλείνει λίγο τα μάτια, ύστερα τα ανοίγει και μας λέγει:
- Τέλος πάντων, γράψετε το εξής: Η καταλληλότερη ηλικία για να πανρευτή κανείς είνε η ηλικία που θέλει, που έχει σκοπό να πάρη τον άνθρωπο που αγαπά για να ζήση μαζί του.
Και ο ποιητής μας χαιρετά πάντα γελαστός.
Κάτι σχετικό:
Όταν ο Παλαμάς σχολίασε την εκλογή της πρώτης Ελληνίδας "Μις Ευρώπη" και παρέθετε την άποψή του περί της γυναικείας ομορφιάς.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου