Η φοροδιαφυγή στην Ελλάδα τη δεκαετία του '50!

Το ενδιαφέρον μου τράβηξε ένα άρθρο του δημοσιογράφου Ερρίκου Μπαρτζινόπουλου, το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΕΘΝΟΣ στις 23 Ιανουαρίου. Ο τίτλος του ήταν "Δεν ξέραμε τη φοροδιαφυγή".  Με το άρθρο του αυτό, ο σοβαρός δημοσιογράφος ανέπτυσσε την πληροφορία που είχε πρωτοδιατυπώσει ο καταξιωμένος Έλληνας συγγραφέας Πέτρος Μάρκαρης σε συνέντευξη του στην αυστριακή τηλεόραση, ότι η λέξη φοροδιαφυγή ήταν άγνωστη στους Έλληνες πριν τη Μεταπολίτευση. 

Ο Μάρκαρης μνημόνευσε το Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας του Δημητράκου, το οποίο μάλιστα βραβεύτηκε το 1953 από την Ακαδημία Αθηνών, και στο οποίο δεν περιλαμβάνονταν οι λέξεις "φοροφυγάς" και "φοροδιαφυγή", ενώ αντιθέτως μνημονευόταν η λέξη "φορομπήχτης". Μάλιστα, ο συγγραφέας διατύπωσε την προσωπική του εκτίμηση ότι "το φαινόμενο (σ.σ.: της φοροδιαφυγής) είναι σχετικά πρόσφατο και έχει την αφετηρία του σε μια περίοδο που άρχισε λίγο μετά τη χούντα, αλλά εξελίχθηκε ραγδαία από την είσοδό μας στην ΕΕ και μετά". 

Με κάθε σεβασμό στην πορεία και το έργο του καταξιωμένου συγγραφέα, θεωρώ ότι παραδόξως η μνήμη του είναι μάλλον κοντή σε ό,τι αφορά το θέμα της φοροδιαφυγής. Φυσικά, εγώ είμαι πολύ μικρότερος σε ηλικία, δεν έχω κανένα βίωμα από την προδικτατορική εποχή, έκανα όμως έρευνα και αυτό που διαπίστωσα έρχεται σε αντίθεση με το εύκολο συμπέρασμα, να τα ρίξουμε όλα στην κακή Μεταπολίτευση, που χάλασε έναν αγγελικά πλασμένο λαό.

Κατ' αρχήν, στο παρελθόν, από αυτό εδώ το μπλογκ δημοσίευσα δύο άρθρα της εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, που χρονολογούνται από τις αρχές της δεκαετίας του '60 (23.2.1960 και 22.12.1962), στα οποία η εφημερίδα καυτηρίαζε το φαινόμενο και τα ελλιπή μέτρα της κυβέρνησης για να το περιορίσει. Τα άρθρα τα είχα εντοπίσει τυχαία και δεν ασχολήθηκα περισσότερα με το θέμα, καθώς θεωρούσα σαφές ότι κανείς δεν αρνείτο την ύπαρξη της φοροδιαφυγής - έστω ως φαινομένου, ακόμη και σε διαφορετική έκταση - στην προδικτατορική Ελλάδα. 

Όταν, όμως, διάβασα την κατηγορηματική δήλωση ενός ανθρώπου που έζησε εκείνη την περίοδο και υποστηρίζει ότι "δεν ξέραμε τη φοροδιαφυγή", προβληματίστηκα. Σίγουρα, στο βραβευμένο λεξικό η συγκεκριμένη λέξη ήταν άγνωστη - δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία γι' αυτό. Προφανώς, το ίδιο ίσχυε και για τα υπόλοιπα λεξικά. Αυτό σημαίνει, όμως, ότι η λέξη αυτή δεν χρησιμοποιούνταν ή ότι ήταν άγνωστη έννοια στην Ελλάδα; 

Με γνώμονα την πεποίθηση ότι οι εφημερίδες καταγράφουν την ζωντανή ιστορία, έκανα κάτι πολύ απλό. Περιηγήθηκα στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (efimeris.nlg.gr/ns/main.html) και έκανα μια πρόχειρη αναζήτηση της λέξης "φοροδιαφυγή" στο αρχείο των εφημερίδων, που φιλοξενούνται στην ιστοσελίδα. Τα ευρήματα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέροντα. 

Πράγματι, στις τρεις προπολεμικές εφημερίδες που φιλοξενεί ο συγκεκριμένος ιστότοπος (Ακρόπολις, Σκριπ και Εμπρός) η συγκεκριμένη λέξη δεν απαντάται. Δεν γνωρίζω αν υπήρχε κάποια άλλη λέξη ως υποκατάστατο, σίγουρα όμως μέχρι το 1939 οι 3 συγκεκριμένες εφημερίδες δεν περιελάμβαναν στην ύλη τους κάποιο ρεπορτάζ περί "φοροδιαφυγής". 

Στη συνέχεια, έκανα μια έρευνα στο αρχείο της μεταπολεμικής - και με σημαντική κυκλοφορία - εφημερίδας ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ και διαπίστωσα ότι η λέξη "φοροδιαφυγή" αναφερόταν σε τουλάχιστον 457 ρεπορτάζ/άρθρα. Αναλυτικότερα: σε 4 μόλις ρεπορτάζ την περίοδο 1944-1949, σε 173 κατά την περίοδο 1950-1959 και σε 280 ρεπορτάζ κατά την περίοδο 1960-1967. 

Αν μπορούν να βγουν κάποια πρώτα συμπεράσματα από αυτό το εύρημα, είναι ότι πρώτον η λέξη φοροδιαφυγή υπήρχε στην "πραγματική", την ομιλουμένη γλώσσα πριν από το 1953 και δεύτερον ότι υπάρχει μια προοδευτικά συχνότερη εμφάνιση της με το πέρασμα των ετών. Δεν μπόρεσα, φυσικά, να ελέγξω και τα 457 ρεπορτάζ ή άρθρα της εφημερίδας, ωστόσο ορισμένα από αυτά έδειχναν πόσο σοβαρό ήταν το πρόβλημα - ήδη προδικτατορικά.

Η πρώτη φορά που αναγράφτηκε η λέξη "φοροδιαφυγή" ήταν στο φύλλο της 29.09.1948, στην τέταρτη σελίδα της εφημερίδας και σε ολοσέλιδο ρεπορτάζ με θέμα την κατάθεση του προϋπολογισμού για το οικονομικό έτος 1948-1949. Βέβαια, η αναφορά είχε θετικό περιεχόμενο, καθώς διαπιστωνόταν η επιτυχία του προϋπολογισμού του προηγούμενου οικονομικού έτους (1947-1948) μεταξύ άλλων και "διά της λήψεως διαφόρων νομοθετικών και διοικητικών μέτρων, αποσκοπούντων εις την καλυτέραν παρακολούθησιν και εφαρμογήν εν γένει της φορολογίας και την περιστολή της φοροδιαφυγής". 

Ακολούθως, στις 20.11.1949, η ίδια εφημερίδα (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ), με αφορμή και πάλι την κατάθεση του κρατικού προϋπολογισμού αναφερόταν (σελ.6) σε μια σειρά 5 μέτρων για την "καταπολέμηση της φοροδιαφυγής". Για ιστορικούς και μόνο λόγους, ν' αναφέρω ότι τα μέτρα αυτά ήταν: συγκέντρωση φορολογικών στοιχείων με παρακολούθηση των συναλλαγών και έλεγχο της φορολογητέας ύλης "δια πρώτη φορά εν Ελλάδι" το Νοέμβριο του 1948, έλεγχος χερσαίων μεταφορών, ένορκη βεβαίωση δηλώσεων, αυστηρές χρηματικές και ποινικές κυρώσεις σε βάρος των παραβατών και κατάρτιση "πίνακα φοροκαταχραστών". Προφανώς ο "φοροκαταχραστής" δεν ήταν άλλος από το σημερινό "φοροφυγά". 

Αμέσως γεννάται το ερώτημα: Δηλαδή οι μόνες αναφορές περί φοροδιαφυγής από την εποχή εκείνη είναι στα φορολογικά νομοσχέδια και στα σχέδια προϋπολογισμού, που έφερναν οι κυβερνήσεις προς ψήφιση στη Βουλή; Ας θεωρήσουμε ότι κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου της περιόδου 1946-'49 οι φοροεισπρακτικοί μηχανισμοί του κράτους λειτουργούσαν άψογα και ότι οι πολίτες της χώρας είχαν πρώτη προτεραιότητα τους την καταβολή όλων των φόρων που τους αναλογούσαν. Ήταν, όμως, έτσι;

Αποκαλυπτικό ήταν το φύλλο της 01.02.1952, μετά τη δημοσίευση των καταλόγων με τους φοροδιαφεύγοντες, οπότε η εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ διαπίστωνε στο πρωτοσέλιδο της ότι "Η έκτασις της φοροδιαφυγής είναι πράγματι τεραστία", ενώ ακολουθούσε η απαρίθμηση ορισμένων εξωφρενικών περιπτώσεων. Το θέμα είχε ανακύψει, με αφορμή την ερώτηση που είχε καταθέσει στη Βουλή το Δεκέμβριο του 1951 ο βουλευτής Αττικής Ι. Διαμαντόπουλος. Στις 30 Ιανουαρίου, το Υπουργείο κατέθεσε στο Κοινοβούλιο τους πίνακες με τους φοροφυγάδες της εποχής, ενώ διατυπωνόταν η εκτίμηση ότι το ύψος της φοροδιαφυγής στη χώρα μας ανερχόταν σε 700.000.000.000 δραχμές το χρόνο.

Στους καταλόγους εκείνους, τους οποίους δημοσίευσε η εφημερίδα, περιλαμβάνονταν τα ονόματα γνωστών βιομηχάνων, τραπεζιτών, δικηγόρων, ελεύθερων επαγγελματιών κλπ. από ολόκληρη τη χώρα. Στο κύριο άρθρο της στις 31.1.1952 η εφημερίδα "Ελευθερία" σημείωνε ότι "Το μέγα έγκλημα της φοροδιαφυγής - ψίθυρος, έως τώρα, και υπόνοια και θεωρία - έγινε πλέον απτή δι' όλους πραγματικότης: και διά την εθνικήν αντιπροσωπείαν και διά τον ελληνικόν λαόν", ενώ σε άλλο σημείο διαπίστωνε ότι "η οικονομική ολιγαρχία, ενώ απορροφά το 34% περίπου του εθνικού εισοδήματος, συμβάλλει εις την δημιουργίαν πόρων προς κάλυψιν των εθνικών αναγκών μόνο κατά 7%".

Εξίσου αποκαλυπτικό είναι και το ρεπορτάζ που δημοσίευε η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ στις 4 Μαρτίου 1960 (τελευταία σελίδα) μετά την κατάθεση φορολογικού νομοσχεδίου στη Βουλή. Ο τότε Υπουργός Οικονομικών Κων. Παπακωνσταντίνου παραδεχόταν από το βήμα του ελληνικού Κοινοβουλίου ότι "είναι αναμφισβήτητον ότι υπάρχει φοροδιαφυγή, την οποίαν άλλοι εκτιμούν εις 500 εκατομμύρια και άλλοι την εκτείνουν μέχρι του ποσού των 1.500.000.000 δραχμών εις την φορολογίαν του εισοδήματος. Πρόκειται, επομένως, περί θέματος ουσιώδους". 

Εξάλλου, ο - ευνοούμενος της εφημερίδας - Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ως εισηγητής της μειοψηφίας, αγορεύοντας από του βήματος της Βουλής σημείωσε μεταξύ άλλων: "Ο τρόπος με τον οποίον επιχειρείται - οσάκις επ' ευκαιρεία επιχειρείται - η αντιμετώπισις του προβλήματος της φοροδιαφυγής υπήρξε πάντοτε βιαστικός, πρόχειρος, εύκολος. Δεν πιστεύω εις τα αποτελέσματα των αστυνομικών μέτρων και των απειλών. Ο τρόπος είναι εις και μόνον: Η σύλληψις της φορολογητέας ύλης, η σύλληψις των συναλλαγών...."

[Φυσικά παραπέμπω και σε προηγούμενα δημοσιεύματα του μπλογκ: Η ΦΟΡΟΔΙΑΦΥΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 1960 και Το πρόβλημα της φοροδιαφυγής στην Ελλάδα του 1962. Σκοπός δεν είναι να αθωώσουμε τη Μεταπολίτευση - κάθε άλλο! - αλλά να αποδώσουμε την ιστορική αλήθεια και να μην γινόμαστε νοσταλγοί μιας εποχής, που μάλλον υπάρχει στη σφαίρα της φαντασίας μας]

UPDATE:
Στην ανάρτηση Σαν σήμερα: 18 Απριλίου παραθέτω ένα δημοσίευμα της εφημερίδας "Πατρίς" με ημερομηνία 18.04.1936, που σχολίαζε το ζήτημα της φοροδιαφυγής στην Ελλάδα, αν και δεν χρησιμοποιούσε τη συγκεκριμένη λέξη. Η εφημερίδα έγραφε μεταξύ άλλων:
"Είνε κοινόν μυστικόν ότι αι μεγάλαι περιουσίαι διαφεύγουν την φορολογίαν και τα περισσότερα βάρη τα υφίστανται ο πτωχός κοσμάκης με τα συστήματα της εμμέσου φορολογίας. Προπολεμικώς (σ.σ. προφανώς αναφέρεται στην εποχή πριν τη Μικρασιατική Εκστρατεία) εις την Ελλάδα οι εκατομμυριούχοι εμετρούντο εις τα δάκτυλα της μιας χειρός. Μεταπολεμικώς όμως επληθύνθησαν, αλλά παρ' όλον το πλήθος των αι έκτοτε επιβληθείσαι φορολογίαι δεν τους θίγουν!.. 
Τα ζητήματα αυτά της κλοπής των μεγάλων κεφαλαίων, απησχόλησαν πολλάκις την δημοσίαν γνώμην. Καθιερώθη σχεδόν νόμος ότι οι πλούσιοι είνε ασύδοτοι. Κατετέθησαν άλλοτε εις την Βουλήν πίνακες φορολογικοί που προεκάλεσαν την κατπάληξιν και την αγανάκτησιν. Γνωστοί, γνωστότατοι τραπεζίται, μεγαλοβιομήχανοι, ομολογιούχοι, πολυεκατομμυριούχοι επλήρωναν φόρον ίσον προς τον του πρώτου τυχόντος αστού! 
Και τι επιβεβαιώθη από τας επανειλημμένας αυτάς ερεύνας; Ότι αι μεγάλαι περιουσίαι αποκρύπτονται ευκολώτερον από τον μισθόν που έχει ο κάθε υπάλληλος ή από το μικρό εισόδημα που εισπράτει ο νοικοκύρης που για να κάμη ένα σπίτι ή ένα κατάστημα ειργάσθη επιπόνως όλη του την ζωή! Αυτά τα βλέπει, τα... συλλαμβάνει ο έφορος και τα φορολογεί, ενώ αι μεγάλαι περιουσίαι είνε αθέατοι. Είνε θησαυρός κεκρυμμένος εις το εξωτερικόν. Είτε εις χρυσόν, είτε εις ξένα χαρτιά, τα οποία αγνοεί το ελληνικόν δημόσιον. Η υποχρέωσις του φορολογουμένου, η ανωτέρα αντίληψις του καθήκοντος δεν έχει θέσιν εδώ".

Επίσης, στην ανάρτηση Σαν σήμερα: 12 Ιουνίου παραθέτω ένα δημοσίευμα της εφημερίδας "Ελευθερία" με ημερομηνία 12.06.1962, που δεν έκανε τίποτε περισσότερο από το να αναδημοσιεύσει το ρεπορτάζ των βρετανικών "Times" σχετικά με τη φοροδιαφυγή στη χώρα μας. Το αναπαράγω και από τη συγκεκριμένη ανάρτηση:

"Ο εις Αθήνας ανταποκριτής των "Τάιμς" μεταδίδει ότι το πλήθος των πολυτελών αυτοκινήτων, τα οποία διασχίζουν τους αθηναϊκούς δρόμους, είναι πηγή συνεχούς απορίας των ξένων τουριστών, οι οποίοι δυσκολεύονται να συμβιβάσουν την επίδειξιν αυτήν πλούτου με μίαν χώραν επισήμως δεδηλωμένην ως υπανάπτυκτον.

Την κατάπληξίν των συμμερίζεται και ο μέσος Αθηναίος, ο οποίος γνωρίζει ότι οι τελωνειακοί δασμοί διπλασιάζουν σχεδόν την τιμήν ενός αυτοκινήτου, ενώ ο φόρος αγοράς και η άδεια κυκλοφορίας καθιστούν απρόσιτα τόσον τα έξοδα κυκλοφορίας όσον και την αγοράν ενός αυτοκινήτου. Οι Αθηναίοι συνδέουν δικαιολογημένως την παρουσίαν αυτών των απαστραπτουσών λιμουζινών με τας τελευταίας καταγγελίας υπό της ελληνικής Κυβερνήσεως της επεκτάσεως της φοροδιαφυγής. .....

Ο Έλλην φορολογικώς αισθάνεται ολίγην ηθικήν υποχρέωσιν όπως πληρώνη τους φόρους του. Η στάσις του πιθανώς να έχη κάπως βελτιωθή εν όψει της εθνικής προσπαθείας δι' οικονομικήν ανάπτυξιν. Αλλά η στάσις του ιδίου του κράτους ενθαρρύνει την δυσπιστίαν του. Ο εισπράκτωρ των φόρων, ο οποίος είναι υπό συνεχή πίεσιν του υπουργείου των Οικονομικών, όπως αυξάνη τας εισπράξεις του, λαμβάνει ως βέβαιον ότι τα πραγματικά κέρδη είναι πάντοτε μεγαλύτερα των δηλουμένων ποσών. Ούτω ο φορολογούμενος αναγκάζεται, δι' αυτοπροστασίαν, να δηλώνη ολιγώτερα.

Η κατάστασις δημιουργεί αδικίας. Οι με χαμηλόν εισόδημα, οι οποίοι επίσης υφίστανται το βάρος της εμμέσου φορολογίας (η οποία αποφέρει τέσσαρας φοράς περισσότερον της αμέσου φορολογίας) πληρώνουν δυσαναλόγως βαρείς φόρους".