"Σαρακοστιανά Χριστούγεννα". Αυτός ήταν ο τίτλος ενός χρονογραφήματος που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αστραπή στις 26 Δεκεμβρίου 1916 και αποτύπωνε εύστοχα το κλίμα που επικρατούσε τις γιορτινές εκείνες ημέρες πριν από 100 χρόνια. Συγκρίνοντας το εορταστικό τραπέζι και τη γενικότερη ατμόσφαιρα στην πρωτεύουσα μ' εκείνα των περασμένων ετών, ο χρονογράφος περιέγραφε ένα τυπικό εορταστικό τραπέζι της χρονιάς εκείνης: "Το πολύ μίαν πιατέλλαν με τρυφερά ραδίκια ή με κανέν λευκόν άνθος ενός κουνουπιδιού, λίαν δε επιφυλακτικός οφείλει να φανή [σ.σ. ο χρονογράφος] εις τα πουλερικά, το κρέας και εις αυτό ακόμη το λαρδί". Εξάλλου, πολλοί δεν στόλισαν ούτε χριστουγεννιάτικα δέντρα, καθώς "δεν απέμεινεν έλατον εις την Πάρνηθα από τας πυρκαϊάς του θέρους και αν απέμεινεν οι χωρικοί προτιμούν να το χρησιμοποιήσουν διά την εστίαν των παρά να το φέρουν εις τον ανθοπώλην της οδού Σταδίου διά να κερδίσουν εξ αυτού όσον και διά μίαν ανθοδέσμην μενεξέδων, ένα εκατοστάρικον".
Ποια ήταν η αιτία; Ο ναυτικός αποκλεισμός της Παλαιάς Ελλάδας από τις χώρες της Αντάντ ως ένα είδος ύστατης πίεσης στην κυβέρνηση των Αθηνών, που ακολουθούσε την ύποπτα γερμανόφιλη γραμμή της ουδετερότητας στον πόλεμο, που βρισκόταν σε εξέλιξη στην Ευρώπη. Αυτή ήταν η επίσημη θέση του βασιλιά Κωνσταντίνου, στην οποία επέμεινε με τέτοιο σθένος, ώστε προκλήθηκε η ρήξη με τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο το 1915, που με τη σειρά της οδήγησε σε εκλογές χωρίς τη συμμετοχή του κόμματος των Φιλελευθέρων, αλλά και στον Εθνικό Διχασμό το καλοκαίρι του 1916, όταν οι γερμανοβουλγαρική συμμαχία θα καταλάμβανε στρατηγικές θέσεις σε εδάφη της ελληνικής επικράτειας στην περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας.
Η Ελλάδα κόπηκε στα δύο (σχηματισμός φιλοανταντικής κυβέρνησης του Βενιζέλου με έδρα τη Θεσσαλονίκη και επικράτεια τη Μακεδονία, την Κρήτη και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και παράλληλα η φιλοκωνσταντινική κυβέρνηση της Παλαιάς Ελλάδας στην Αθήνα), ακολούθησαν τα Νοεμβριανά (ή "μάχη της Αθήνας"), όταν οι σύμμαχοι της Αντάντ κατέφυγαν σ' ένα ακραίο μέσο πίεσης προς το καθεστώς της πρωτεύουσας, η αποτυχία του οποίου έφερε τον πολύμηνο ναυτικό αποκλεισμό της αποκαλούμενης Παλαιάς Ελλάδας, μέχρι την παραίτηση του Κωνσταντίνου από το θρόνο στις 29 Μαΐου 1917.
Μία από τις πρώτες συνέπειες του ναυτικού αποκλεισμού ήταν η έλλειψη βασικών τροφίμων, όπως το αλεύρι. Αποτέλεσμα ήταν η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων όχι μόνο της πρωτεύουσας, αλλά και των επαρχιών, οι οποίοι θα έπρεπε να στερηθούν το αγαπημένο τους ψωμί, όπως το γνώριζαν μέχρι τότε, και να το αντικαταστήσουν από νέους τύπους ψωμιών, αφού δεν είχαν πρόσβαση στους μακεδονικούς σιτοβολώνες.
Το πρώτο ψωμί ήταν κριθαρένιο και όλοι είχαν να πουν και να γράψουν... τα χειρότερα! Μετά τη γιορτή των Χριστουγέννων οι Αθηναίοι θα δοκίμαζαν το πιο υποφερτό ψωμί από καλαμπόκι, θα ακολουθούσε ένας συνδυασμός άρτου από αραβόσιτο αναμεμιγμένο με κριθάρι, ενώ αργότερα θα παρασκευαζόταν ψωμί από αλεύρι και αλεσμένα κουκιά.
Ποια ήταν η αιτία; Ο ναυτικός αποκλεισμός της Παλαιάς Ελλάδας από τις χώρες της Αντάντ ως ένα είδος ύστατης πίεσης στην κυβέρνηση των Αθηνών, που ακολουθούσε την ύποπτα γερμανόφιλη γραμμή της ουδετερότητας στον πόλεμο, που βρισκόταν σε εξέλιξη στην Ευρώπη. Αυτή ήταν η επίσημη θέση του βασιλιά Κωνσταντίνου, στην οποία επέμεινε με τέτοιο σθένος, ώστε προκλήθηκε η ρήξη με τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο το 1915, που με τη σειρά της οδήγησε σε εκλογές χωρίς τη συμμετοχή του κόμματος των Φιλελευθέρων, αλλά και στον Εθνικό Διχασμό το καλοκαίρι του 1916, όταν οι γερμανοβουλγαρική συμμαχία θα καταλάμβανε στρατηγικές θέσεις σε εδάφη της ελληνικής επικράτειας στην περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας.
Η Ελλάδα κόπηκε στα δύο (σχηματισμός φιλοανταντικής κυβέρνησης του Βενιζέλου με έδρα τη Θεσσαλονίκη και επικράτεια τη Μακεδονία, την Κρήτη και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και παράλληλα η φιλοκωνσταντινική κυβέρνηση της Παλαιάς Ελλάδας στην Αθήνα), ακολούθησαν τα Νοεμβριανά (ή "μάχη της Αθήνας"), όταν οι σύμμαχοι της Αντάντ κατέφυγαν σ' ένα ακραίο μέσο πίεσης προς το καθεστώς της πρωτεύουσας, η αποτυχία του οποίου έφερε τον πολύμηνο ναυτικό αποκλεισμό της αποκαλούμενης Παλαιάς Ελλάδας, μέχρι την παραίτηση του Κωνσταντίνου από το θρόνο στις 29 Μαΐου 1917.
Μία από τις πρώτες συνέπειες του ναυτικού αποκλεισμού ήταν η έλλειψη βασικών τροφίμων, όπως το αλεύρι. Αποτέλεσμα ήταν η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων όχι μόνο της πρωτεύουσας, αλλά και των επαρχιών, οι οποίοι θα έπρεπε να στερηθούν το αγαπημένο τους ψωμί, όπως το γνώριζαν μέχρι τότε, και να το αντικαταστήσουν από νέους τύπους ψωμιών, αφού δεν είχαν πρόσβαση στους μακεδονικούς σιτοβολώνες.
Το πρώτο ψωμί ήταν κριθαρένιο και όλοι είχαν να πουν και να γράψουν... τα χειρότερα! Μετά τη γιορτή των Χριστουγέννων οι Αθηναίοι θα δοκίμαζαν το πιο υποφερτό ψωμί από καλαμπόκι, θα ακολουθούσε ένας συνδυασμός άρτου από αραβόσιτο αναμεμιγμένο με κριθάρι, ενώ αργότερα θα παρασκευαζόταν ψωμί από αλεύρι και αλεσμένα κουκιά.
Εξάλλου, τα Χριστούγεννα εκείνα του 1916, πολλοί Αθηναίοι θα γεύονταν για πρώτη φορά - και πάντως αναγκαστικά - την μπομπότα, που παρασκευαζόταν από 300 δράμια αλεύρου από αραβόσιτο αναμεμιγμένο με 100 δράμια σταφίδας. Στις 23 Δεκεμβρίου, η εφημερίδα Αθήναι το σύστηνε στους αναγνώστες της ως ένα "λαϊκό γλύκισμα, το οποίον εις την Πελοπόννησον αποτελεί την ευτυχίαν των παιδιών και μάλιστα, όταν έρχεται αχνίζουσα από τον φούρνον", ενώ το παρομοίαζε με την... "ελληνική μπουτίγκα"! Αυτά βέβαια πριν αρχίζει η παρασκευή και διανομή της μπομπότας, γιατί μετά τα σχόλια θα άλλαζαν άρδην.
"Αφότου ο μαύρος άρτος έγινεν αναγκαστική τροφή, έγινεν απαίσιος και δι' εκείνους οίτινες πριν επροτίμων αυτού του χρώματος το ψωμί. Το μαύρο ψωμί έγινε σύμβολον. Δεν είνε ψωμί, αλλά μαύρη υπόμνησις μιας μαύρης καταστάσεως. Εις τας μαύρας σκέψεις προστίθεται και η μαύρη τροφή, ώστε να τα βλέπωμεν όλα μαύρα" σχολίαζε με τον δικό του τρόπο τη διαμορφωθείσα κατάσταση ο Ιωάννης Κονδυλάκης σε χρονογράφημά του στο Εμπρός.
Για τον Κονδυλάκη πάντως ούτε το καλαμποκίσιο ψωμί ήταν ανεκτό. Όπως σημείωνε σ' ένα δεύτερο χρονογράφημά του, ο συγκεκριμένος τύπος αναπλήρωνε το συνηθισμένο ψωμί "μόνον τυπικώς. Κατ' ουσίαν δε είνε δύσγευστος και δύσπεπτος μάζα, ακατάλληλος και διά γουρούνια, όταν είνε κρύα. Μόνον ζεστή τρώγεται, αλλ' όταν παρασκευάζεται εις δημοσίους κλιβάνους, δεν είνε εύκολον ν' αγοράζεται και να καταναλίσκεται ζεστή".
Στη συνέχεια, σχολίαζε και την απορία ενός αξιωματικού που αναρωτιόταν πώς πολλοί αγρότες τρέφονταν από παλιά με την - έως πρόσφατα άγνωστη στους περισσότερους Αθηναίους - μπομπότα. "Αυτοί δύνανται να την τρώγουν νωπήν, διότι την ψήνουν εις φούρνους δικούς των" εκτιμούσε ο Κονδυλάκης. "Έπειτα έχουν και στομάχια συνηθισμένα εις αυτήν την τροφήν. Καθόλου δε παράδοξον να παθαίνουν δυσπεψίαν οσάκις τρώγουν ψωμί από σιτάρι".
Οι συνεχείς "οβιδιακές" μεταμορφώσεις του ψωμιού έγιναν.. αίνιγμα από την εφημερίδα Αθήναι. "Η σαρξ του έχει χρώμα αποκλίνον προς το κιτρινωπόν, είνε δηλαδή ως είδος παντεσπάνιον, αλλά.. παντεσπάνιον δεν είνε. Τι είνε λοιπόν;". Και στη συνέχεια η ίδια έδινε την απάντηση: "Είνε απλούστατα ο άρτος του φιλικού αποκλεισμού, όστις μετέβαλε τους στομάχους μας εις εργαστήρια πειραματικής διαιτολογίας. Οπωσδήποτε ο κόσμος τρώγει και τον νέον τούτον άρτον εν καρτερία, ενθυμούμενος το των αρχαίων ημών προγόνων "γλυκαίνει λιμός κυάμους"".
Υπήρχαν ωστόσο κι εκείνοι που πολύ έκοψαν το ψωμί από το καθημερινό τους διαιτολόγιο και ησύχασαν!
Βέβαια το πρόβλημα δεν περιοριζόταν μόνο στο αλεύρι. Προσεκτική και επιφυλακτική ήταν η χρήση του αλατιού, το οποίο μπορεί να μην είχε εξαντληθεί τελείως, όμως κινδύνευε να γίνει κι αυτό είδος προς εξαφάνιση. Εξαφανισμένο ήταν και το τσιγαρόχαρτο, με αποτέλεσμα πολλοί μανιώδεις καπνιστές να καταφύγουν στο τσιμπούκι, αν και ορισμένα καπνοπωλεία έλυσαν το πρόβλημα χρησιμοποιώντας τσιγαρόχαρτο εξωτερικής χρήσης για πακέτα καπνού!
Στη συνέχεια, σχολίαζε και την απορία ενός αξιωματικού που αναρωτιόταν πώς πολλοί αγρότες τρέφονταν από παλιά με την - έως πρόσφατα άγνωστη στους περισσότερους Αθηναίους - μπομπότα. "Αυτοί δύνανται να την τρώγουν νωπήν, διότι την ψήνουν εις φούρνους δικούς των" εκτιμούσε ο Κονδυλάκης. "Έπειτα έχουν και στομάχια συνηθισμένα εις αυτήν την τροφήν. Καθόλου δε παράδοξον να παθαίνουν δυσπεψίαν οσάκις τρώγουν ψωμί από σιτάρι".
Οι συνεχείς "οβιδιακές" μεταμορφώσεις του ψωμιού έγιναν.. αίνιγμα από την εφημερίδα Αθήναι. "Η σαρξ του έχει χρώμα αποκλίνον προς το κιτρινωπόν, είνε δηλαδή ως είδος παντεσπάνιον, αλλά.. παντεσπάνιον δεν είνε. Τι είνε λοιπόν;". Και στη συνέχεια η ίδια έδινε την απάντηση: "Είνε απλούστατα ο άρτος του φιλικού αποκλεισμού, όστις μετέβαλε τους στομάχους μας εις εργαστήρια πειραματικής διαιτολογίας. Οπωσδήποτε ο κόσμος τρώγει και τον νέον τούτον άρτον εν καρτερία, ενθυμούμενος το των αρχαίων ημών προγόνων "γλυκαίνει λιμός κυάμους"".
Υπήρχαν ωστόσο κι εκείνοι που πολύ έκοψαν το ψωμί από το καθημερινό τους διαιτολόγιο και ησύχασαν!
Βέβαια το πρόβλημα δεν περιοριζόταν μόνο στο αλεύρι. Προσεκτική και επιφυλακτική ήταν η χρήση του αλατιού, το οποίο μπορεί να μην είχε εξαντληθεί τελείως, όμως κινδύνευε να γίνει κι αυτό είδος προς εξαφάνιση. Εξαφανισμένο ήταν και το τσιγαρόχαρτο, με αποτέλεσμα πολλοί μανιώδεις καπνιστές να καταφύγουν στο τσιμπούκι, αν και ορισμένα καπνοπωλεία έλυσαν το πρόβλημα χρησιμοποιώντας τσιγαρόχαρτο εξωτερικής χρήσης για πακέτα καπνού!
"Η βροχή και ο αποκλεισμός υπήρξαν αι δύο αιτίαι, ένεκα των οποίων αι Αθήναι επέρασαν θλιβερά Χριστούγεννα" σχολίαζε το Εσπερινό Νέον Άστυ τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων, ενώ δημοσίευε την πληροφορία ότι η αστυνομία είχε κατασχέσει όλα τα χριστόψωμα, τσουρέκια και γενικά οτιδήποτε είχε παραχθεί από λευκό άρτο. Η εφημερίδα έκρινε το μέτρο "δικαιότατο" με το επιχείρημα ότι "εις τας ημέρας αυτάς που διερχόμεθα και που η πλειονότης του κόσμου υποφέρει, δεν επιτρέπεται να έχουν όλα τα αγαθά των μερικοί μόνον προνομιούχοι", αν και παρέλειψε να σχολιάσει περαιτέρω κάτι που η ίδια ανέφερε προηγουμένως, ότι τα κατασχεθέντα αρτοσκευάσματα πουλήθηκαν σε αστυνομικούς έναντι εξευτελιστικού τιμήματος.
Την ίδια στιγμή πάντως, ο βασιλιάς απολάμβανε ψωμί παρασκευασμένο από "καθαρό στάρι της Δεκελείας", όπως ενημέρωνε η Αστραπή καμαρώνοντας για τη... "ροδαλή και ανθηρά μορφή" του Κωνσταντίνου, που έμοιαζε να είναι "καμωμένος από σίδερο". Εμ βέβαια.. όταν ο λαός του πεινούσε κι αυτός έτρωγε απ' όλα τα καλά, πώς να μην ήταν το πρόσωπό του ροδαλό και ανθηρό!
Υπήρχαν κι εκείνοι που είχαν προμηθευτεί μεγάλες ποσότητες σιταλεύρου, όταν αυτό κόστιζε μόλις 65 λεπτά, ενώ μετά τον Διχασμό και πολύ περισσότερο το ναυτικό αποκλεισμό της "Παλαιάς" Ελλάδας η τιμή του έφτασε τις 2,20 δραχμές.
Έχουμε μια καλύτερη ιδέα, αν συγκρίνουμε το ποσό αυτό με τις τιμές των υπόλοιπων προϊόντων στη χριστουγεννιάτικη αγορά της Αθήνας το 1916. Για παράδειγμα, τα λαβράκια κόστιζαν 5,5 δραχμές, τα μανταρίνια πωλούνταν προς 5 με 10 λεπτά το ένα, προς 10 λεπτά τα πορτοκάλια, τα αβγά 25 με 30 λεπτά το ένα, ενώ από 3.60 έως 4.60 δραχμές κόστιζε το χοιρινό κρέας.
Το πρόβλημα δεν περιοριζόταν μόνο στην πρωτεύουσα, αλλά εκτεινόταν και στην επαρχία. Τηλεγράφημα των αρχών της Ζακύνθου προς την επίσημη κυβέρνηση γνωστοποιούσε ότι "η νήσος στερείται τελείως αλεύρων και παρίσταται ανάγκη αμέσου αποστολής", όπως διαβάζουμε στη Νέα Ημέρα των Χριστουγέννων. Η κατάσταση στην Ζάκυνθο πρέπει να ήταν δραματική και ήδη στις 21 Δεκεμβρίου είχε δοθεί ειδική άδεια από τον ναύαρχο του Ηνωμένου στόλου (των δυνάμεων της Αντάντ που είχαν αποκλείσει τα λιμάνια της Παλαιάς Ελλάδας) για τον απόπλου σκάφους από το λιμάνι της Πάτρας, το οποίο θα μετέφερε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης στο νησί, που μετρούσε ήδη 4 θανάτους λόγω ασιτίας!
Στη Μεσσηνία πάλι οι τοπικές αρχές έλαβαν έκτακτα μέτρα, που μεταξύ άλλων προέβλεπαν: ελάττωση της ημερήσιας ποσότητας άρτου και αλεύρου, ανάμιξη αλεύρων με άλευρο από αραβόσιτο σε ποσοστό 30%, δοκιμαστική παρασκευή ψωμιού από αλεύρι αναμεμιγμένο με γεώμηλα, αφού προηγουμένως επιτάχθηκαν τα γεώμηλα του νομού, χρήση ξηρών καρπών με μέτρο, περιορισμό της κατασκευής γλυκισμάτων και ειδών ζαχαροπλαστικής κλπ.
Ποιο ήταν το συμπέρασμα όλης αυτής της χριστουγεννιάτικης, διατροφικής κακουχίας; "Φυτεύσατε πατάταν"! Αυτό συνιστούσε η Εσπερινή στους αναγνώστες με την είσοδο του 1917. "Καθείς όστις διαθέτει έστω και μισό στρέμμα γης, είτε στο χωράφι του, είτε στον κήπον του, έχει επιτακτικό καθήκον να φυτέψη τώρα πατάτα. Κανείς δεν γνωρίζει τι μας επιφυλάσσει το 1917, δι ο όλοι ας φυτεύσωμεν πατάταν, η οποία μετά τρεις μήνας θα εξασφαλίση εις εκάστην οικογένειαν και εδώ και εις τας επαρχίας βεβαίαν και θρεπτικωτάτην τροφήν. Έλληνες φυτεύσατε πατάταν, πατάταν, πατάταν και δεν θα μετανοήσετε ό,τι δήποτε και αν γίνη. Με την πατάτα συνετηρήθη και εκρατήθη η Γερμανία μέχρις ότου κατέκτησε τας πλήρεις σίτου Ρουμανικάς εκτάσεις"! Τα σχόλια περιττεύουν...
Μήπως όλα αυτά ήταν απλά δημοσιογραφικές υπερβολές; Κάθε άλλο... Μετά τα Νοεμβριανά, όλες οι αντιπολιτευόμενες, φιλοβενιζελικές εφημερίδες της Αθήνας διώχθηκαν και σταμάτησαν την κυκλοφορία τους για σειρά εβδομάδων, αν όχι μηνών. Έτσι, όλες οι εφημερίδες που κυκλοφορούσαν τα Χριστούγεννα του 1916 ήταν φιλοκυβερνητικές/φιλοκωνσταντινικές και εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε ότι όχι απλά δεν διόγκωσαν τη μιζέρια των γιορτινών ημερών, αλλά πιθανότερο είναι ότι θα επιχείρησαν να το εξωραΐσουν (όπως π.χ. με τις αναφορές περί δημεύσεων σιτάλευρου από την αστυνομία για λόγους ισότητας των πολιτών κλπ.)
Περισσότερα χριστουγεννιάτικα ταξίδια στο χρόνο:
-- Αναδρομή σε (πολύ) παλιότερα Χριστούγεννα, μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων της εποχής.
-- Παλιότερες Πρωτοχρονιές μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων της εποχής.
-- ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ 1883
Περισσότερα θέματα από το 1916:
-- Ο μυστηριώδης Έλληνας ηθοποιός, που το 1916 εκτελέστηκε από τους Γάλλους για κατασκοπεία υπέρ των Γερμανών
-- Γιατί τον Ιούλιο του 1916 οι Αθηναίοι γύρισαν τους δείκτες των ρολογιών τους 25 λεπτά μπροστά (και μετά δεν τους γύρισαν ποτέ πίσω)
Μήπως όλα αυτά ήταν απλά δημοσιογραφικές υπερβολές; Κάθε άλλο... Μετά τα Νοεμβριανά, όλες οι αντιπολιτευόμενες, φιλοβενιζελικές εφημερίδες της Αθήνας διώχθηκαν και σταμάτησαν την κυκλοφορία τους για σειρά εβδομάδων, αν όχι μηνών. Έτσι, όλες οι εφημερίδες που κυκλοφορούσαν τα Χριστούγεννα του 1916 ήταν φιλοκυβερνητικές/φιλοκωνσταντινικές και εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε ότι όχι απλά δεν διόγκωσαν τη μιζέρια των γιορτινών ημερών, αλλά πιθανότερο είναι ότι θα επιχείρησαν να το εξωραΐσουν (όπως π.χ. με τις αναφορές περί δημεύσεων σιτάλευρου από την αστυνομία για λόγους ισότητας των πολιτών κλπ.)
Περισσότερα χριστουγεννιάτικα ταξίδια στο χρόνο:
-- Αναδρομή σε (πολύ) παλιότερα Χριστούγεννα, μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων της εποχής.
-- Παλιότερες Πρωτοχρονιές μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων της εποχής.
-- ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ 1883
Περισσότερα θέματα από το 1916:
-- Ο μυστηριώδης Έλληνας ηθοποιός, που το 1916 εκτελέστηκε από τους Γάλλους για κατασκοπεία υπέρ των Γερμανών
-- Γιατί τον Ιούλιο του 1916 οι Αθηναίοι γύρισαν τους δείκτες των ρολογιών τους 25 λεπτά μπροστά (και μετά δεν τους γύρισαν ποτέ πίσω)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου