Αναδρομή σε (πολύ) παλαιότερες αθηναϊκές Αποκριές μέσα από τις σελίδες των εφημερίδων

Μια φορά κι έναν καιρό, οι Αποκριές γιορτάζονταν πολύ διαφορετικά στην Αθήνα. Τη δεκαετία του 1880, η πόλη γνώρισε αλματώδη πληθυσμιακή και οικονομική ανάπτυξη με την εκδήλωση του πρώτου μαζικού κινήματος αστυφιλίας. Τα χρόνια γύρω στο 1900 ο εορτασμός της Αποκριάς γινόταν με παρελάσεις αρμάτων, κομφετί και σερπαντίνες στους κεντρικούς δρόμους, οι οποίοι ηλεκτροφωτίστηκαν για πρώτη φορά την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς του 1903. Αργότερα, την περίοδο του Μεσοπολέμου, τον πρώτο λόγο είχαν οι χοροί της "υψηλής κοινωνίας", ενώ οι πιο περίεργες Αποκριές της ιστορίας του ελληνικού κράτους ήταν αναμφίβολα εκείνες της εποχής του εμφυλίου, όταν όλα ήταν χωρισμένα σε "Αριστερά" και σε "Δεξιά". Ας κάνουμε μια μικρή περιήγηση στο παρελθόν, μέσα από δημοσιεύματα παλαιών εφημερίδων.

1884
Από τις καρναβαλικές εκδηλώσεις της πρωτεύουσας το 1884, η ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ (17.02) ξεχώρισε μια μασκαράτα που σατίριζε την "κηδεία του χρηματιστηρίου ως συνέχεια και μοιραία συμπλήρωσις της περισυνής θριαμβευτικής πομπής", όπου δύο "χρυσογάδαροι", δηλαδή γαϊδούρια με χρυσές αμφιέσεις, περιδιάβηκαν τους δρόμους της Αθήνας μεταφέροντας δύο κάρα, στα οποία υπήρχε το φέρετρο του χρηματιστηρίου. 

Όμως, η γιορτή της Αποκριάς έδινε σε πολλούς συντηρητικούς αρθρογράφους την αφορμή ν' αναπολήσουν τις "παλιές, καλές" εποχές και να καταγγέλλουν τη διαφθορά και την απομάκρυνση των νεότερων από τα έθιμα και τις παραδόσεις. Αν αναλογιστούμε ότι παρόμοιες καταγγελίες γίνονταν από το... 19ο ακόμη αιώνα, αναρωτιέται κανείς πότε τέλος πάντων εφαρμόζονταν τα έθιμα που κάθε γενιά αναπολεί, αλλά η προηγουμένη την καταγγέλλει ότι τα έχει ξεχάσει!

Συγκεκριμένα, στις 18 Φεβρουαρίου 1884, η εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ περιέγραφε: "Ποία κοινωνική διαφορά ετελέσθη εν Αθήναις κατά την τελευταίαν δεκαετίαν! Οι ηθικολόγοι δεν τας αναγνωρίζουν τας παλαιάς χρυσάς Αθήνας των. Τις τους ακούει; Η κοινωνία σπεύδει να εκτυλίξη την ειμαρμένην αυτής τολύπην.Οι φρόνιμοι, οι συντηρητικοί, οι οικοκυραίοι διαμαρτύρονται. Τις τους ακούει; Η κοινωνία οργά προς ανάπτυξιν, προς ανάλυσιν, προς εύρος και πλάτος. Η ανάπτυξις είνε ταυτόσημος τη διαφθορά. Τι προς αυτούς; Διαφθοράν επιζητεί και η κοινωνία". Στη συνέχεια, ο αρθρογράφος τα έβαζε με τους νεόπλουτους Αθηναίους, την αναδυόμενη "αριστοκρατία" της εποχής, που έδινε χορούς, ενώ τα φτωχότερα κοινωνικά στρώματα εργάζονταν σκληρά για την επιβίωση τους.

1900

Η 20η Φεβρουαρίου 1900 ήταν η τελευταία μέρα (Κυριακή) της Αποκριάς στο γύρισμα του περασμένου αιώνα και η εφημερίδα ΣΚΡΙΠ προειδοποιούσε: "Σήμερον θα δοθή η κρίσιμος μάχη. Ο ψευτοπόλεμος εκηρύχθη προ είκοσι ημερών, αλλά σήμερον θα κριθή του νικητού η θέσις. Εμπρός Έλληνες και Πανέλληνες! Ο Καρνάβαλος εκήρυξε γενικήν επιστράτευσιν. Και δεν εκάλεσε μόνον τας μαχίμους ηλικίας των ανδρών υπό τα όπλα (δηλαδή υπό τα κομφετί και τα σερπαντέν). Εκάλεσε και τας γυναίκας και τα παιδία. Ούτω δε ώφειλε να γίνη, διότι πρόκειται περί βωμών και... βωμωλοχιών.... Θάρρος. Κανείς δεν θα φονευθή από τα κομφετί. Κανείς δεν θα αποθάνη εις τον ψευτοπόλεμον. Και αν πεθάνη κανείς, θα πεθάνη... από τα γέλοια". 

Εξάλλου, η εφημερίδα δημοσίευσε στην πρώτη της σελίδα και μια σατιρική γελοιογραφία για τους μασκαράδες της Βουλής, το χρησμό της Πυθίας για το πόλεμο των κομφετί κλπ.

Εκείνη τη μέρα, στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας πραγματοποιήθηκε παρέλαση καρναβαλικών αρμάτων υπό την αιγίδα της "Επιτροπής των Εορτών". Το πρώτο βραβείο - των χιλίων δραχμών - δόθηκε στο άρμα που αναπαριστούσε ένα αραβικό χαρέμι. "Τέσσερις αραπάδες και μία χανούμισσα εξηπλωμένη με όλην την ασιατικήν νωχέλειαν", το περιέγραφε η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ στις 22.02 - προφανώς η περιγραφή δεν είναι καθόλου πολιτικά ορθή με τα σημερινά δεδομένα, αλλά εκείνη την εποχή υπήρχε σχετική ελευθεριότητα στην περιγραφή όσων είχαν έγχρωμο δέρμα. 

Το δεύτερο βραβείο - των εξακοσίων δραχμών - δόθηκε στη στολισμένη άμαξα ενός κατοίκου της Αθήνας, ενώ το τρίτο βραβείο (πεντακόσιες δραχμές) απονεμήθηκε στο άρμα που αναπαριστούσε την "αρπαγή της Ελένης", αν και, όπως σχολίαζε η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ "δεν ηδυνήθημεν μόνον να διακρίνωμεν την ωραίαν Ελένην, διότι αυτή κατήγετο εκ του ασχήμου φύλου, μετασχηματισθείσα εις ωραίαν δυνάμει ενός ισχυρού ξυρίσματος"! 

Άλλα άρματα που παρέλασαν ήταν "το αιώνιο έαρ", "η δεξαμενή των Αθηνών", την οποία καθάριζαν εργάτες ανασύροντας "ό,τι βρωμερόν και αηδές δύναταί τις να φαντασθή" (από κορσέδες μέχρι μια χελώνα και μια σκάφη), ο βραδυκίνητος "Τροχιοδρόμος", μια αλληγορία του λαϊκού γνωμικού "το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό", μια σάτιρα ενός ταχυδρομικού σκανδάλου της εποχής με κλοπή συστημένων επιστολών, σατιρίστηκε επίσης η υποδοχή ενός Γάλλου ηθοποιού της εποχής ονόματι Μουνέ Σουλλύ, που είχε προκαλέσει πάταγο στην Αθήνα εκείνη την εποχή κλπ. 

1903
Τρία μόλις χρόνια αργότερα, οι οργανωμένες παρελάσεις αρμάτων κατά την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, 16 Φεβρουαρίου, ήταν παρελθόν για την πρωτεύουσα, αλλά οι πολίτες γιόρταζαν πιο αυθόρμητα και σε παρέες. Το σημαντικότερο γεγονός, πάντως, ήταν αναμφίβολα ο ηλεκτροφωτισμός του κέντρου της πρωτεύουσας από τον τότε δήμαρχο Σπύρο Μερκούρη. Πλήθος κόσμου είχε συγκεντρωθεί γύρω από τον κεντρικό στύλο της Πλατείας Συντάγματος, αλλά και στις οδούς Σταδίου, Ερμού, Αιόλου και στην Πλατεία Ομονοίας. Στις 18.30΄ ο δήμαρχος έδωσε το σύνθημα και άναψαν οι τέσσερις μεγάλες λάμπες της Πλατείας Συντάγματος, όπως και οι φανοί των γύρω οδών, η εγκατάσταση των οποίων είχε ολοκληρωθεί την προηγούμενη μέρα.
Δυο μέρες μετά, το ΑΣΤΥ περιέγραφε την ενθουσιώδη ατμόσφαιρα: "Το πλήθος εκεί εις την πλατείαν εζητωκραύγαζεν υπέρ του ρηξικελεύθου δημάρχου μας, πολλοί συμπολίται μας προσήρχοντο και συνεχαίροντο από καρδίας τον κ. Μερκούρην, διότι επροίκισε τας κεντρικωτέρας αρτηρίας της πρωτευούσης διά του πλουσίου τούτου ηλεκτρικού φωτός, το οποίον κατηγλάισε τα κέντρα της πόλεως".
Εν τω μεταξύ, τις επόμενες ημέρες οι εφημερίδες περιέγραφαν πώς οι Αθηναίοι γιόρτασαν τα Κούλουμα. Όπως διαβάζουμε στο σχετικό ρεπορτάζ της εφημερίδας ΑΣΤΥ (18.02.1903), οι περισσότεροι κάτοικοι της πρωτεύουσας μαζεύτηκαν "εις τα δύο Φάληρα", αλλά και στα... Πατήσια, "ένθα κατελήφθησαν πάντα σχεδόν τα εξοχικά κέντρα". Η Αθήνα της εποχής εκείνης δεν είχε καμία σχέση με τη σημερινή κι έτσι ο κόσμος που είχε ανάγκη "πλέον καθαρού αέρος και αναπεπταμένου ορίζοντος... εξήρχετο αθρόως ίνα απολαύση τα πρώτα δώρα του έαρος". Από το πρωί, τα τραμ και τα λεωφορεία μετέφεραν το πλήθος του κόσμου που κατευθυνόταν στα Πατήσια για ν' απολαύσει καθαρό αέρα κι έτσι "αι χλοάζουσαι εκτάσεις και οι ευωδιάζοντες κήποι από τα ανθίζοντα δένδρα κατελαμβάνοντο ως εξ εφόδου".
Αρκετή κίνηση είχαν την Καθαρά Δευτέρα του 1903 και "λησμονημένα εξοχικά μέρη", όπως η Κολοκυνθού και το Θησείο, όπου οι κάτοικοι "απαρτίζοντες ομίλους εκ μιάς ή δύο οικογενειών διασκέδαζον με άσματα και εθνικούς χορούς την είσοδον της Τεσσαρακοστής". Επίσης, άλλα μέρη που προτίμησαν οι Αθηναίοι της εποχής για να κάνουν Κούλουμα ήταν η "προ των φυλακών Συγγρού πεδιάδα", η Καλλιθέα, η Γαργαρέτα, ο λόφος του Φιλοπάππου, οι Στύλοι του Ολυμπίου Διός, το πεδίον του Άρεως "και άλλα τινά χλοάζοντα μέρη".
Πάντως, το εορταστικό διήμερο (Κυριακή και Καθαρά Δευτέρα) ήταν ιδιαίτερα αιματηρό, καθώς σημειώθηκαν πολλά περιστατικά συμπλοκών. Σύμφωνα με το σχετικό δημοσίευμα της εφημερίδας ΑΣΤΥ της 19.02.1903, "καθ' άπαν το Κράτος συνέβησαν 260 φόνοι και τραυματισμοί, αφορμήν έχοντες έριδας και μικροσυμπλοκάς, ας η ανεπάρκεια των αστυνομιών δεν κατώρθωσε να προλάβη". Όπως σημειωνόταν χαρακτηριστικά, "αιματηροτέρας ημέρας ουδέποτε αληθώς διήλθε το Κράτος".

1933

Το 1933 στην πρωτεύουσα δεν γίνονταν ούτε παρελάσεις αρμάτων, ούτε κεντρικές εκδηλώσεις, αλλά... χοροί και η εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ (28.02.1933) τους κάλυψε όλους: από το χορό των Συντακτών και των Νέων Λογοτεχνών, μέχρι το χορό των Ηπειρωτών, της ομάδας του Ολυμπιακού, αλλά και το... μαθητικό χορό της Καλλιθέας, που "εδόθη επιτυχώς εν τω σχολικώ μεγάρω του Β' Δημοτικού Σχολείου Καλλιθέας" και ο οποίος είχε διοργανωθεί από τους μαθητές - δηλαδή από τις μαμάδες τους - των δύο μεγαλύτερων τάξεων. Πάντως, σύμφωνα με την εφημερίδα, το "ρεκόρ γλεντιού" το είχε η "Μποέμικη Βραδιά" της Φοιτητικής Λέσχης το βράδυ του τελευταίου Σαββάτου της Αποκριάς. 

Όπως διαβάζουμε, "οι δυο μεγάλες και ευρύχωρες σε κάθε άλλη περίσταση σάλλες, βρέθηκαν πάρα πολύ μικρές για να περιλάβουν όλο εκείνο το πλήθος. Από τη στιγμή μάλιστα που υπό την πίεσιν του κόσμου... έσκασαν και οι πόρτες, ο συνωστισμός ήταν μεγάλος". Μάλιστα, η ορχήστρα δεν σταμάτησε να παίζει μέχρι τις 6 το πρωί και στις δύο αίθουσες, καθώς πολλοί ήταν οι φοιτητές που αναλάμβαναν να ξεκουράσουν τους επαγγελματίες μουσικούς, ενώ επίτιμος καλεσμένος ήταν ένας δημοφιλής ηθοποιός της εποχής, ο Κυριακός, ο οποίος τραγούδησε "διάφορα κομμάτια του ρεπερτορίου του".

1927

Λίγα χρόνια νωρίτερα, την πρώτη Κυριακή του Τριωδίου του 1927, η εβδομαδιαία εφημερίδα "Οι Κυριακές του Ελευθέρου Βήματος" (13.02.1927) με περισσότερο εστέτ διάθεση πληροφορούσε τους αναγνώστες της για τις αποκριάτικες επιθεωρήσεις. Στο θέατρο Κοτοπούλη παιζόταν η "Νέα Μπαλλαρίνα του 1927" του Αιμ. Δραγάτση με πρωταγωνιστή τον Δημήτρη Μυράτ, ενώ συμμετείχαν και οι "μικρούλες Καλουτά". 

Στο θέατρο "Κυβέλης", το άλλο μεγάλο θέατρο της εποχής, ο θίασος του Χριστόφορου Νέζερ παρουσίαζε τα "Καρναβάλια του Καραγκιόζη", μια "οπερέτα-επιθεώρηση", όπως την περιέγραφε ο δημοσιογράφος, σε μουσική Ν. Χατζηαποστόλου. Σύμφωνα με την υπόθεση του έργου, η Κατιφέ-Χανούμ, που την υποδυόταν η ηθοποιός Μωρέτση, ελευθέρωσε τους αναρίθμητους μνηστήρες της από τη φυλακή, όπου τους είχε κλείσει ο Βελή-Γκέκας. Επειδή, όμως, δεν θα μπορούσαν να μείνουν άλλο στο σεράι, έφυγαν από τα βάθη της Ανατολής και ήρθαν στην... Αθήνα και πιο συγκεκριμένα στο Μεταξουργείο, όπου συμμετείχαν στο χορό του Καρναβαλιού. Εκεί βρισκόταν και ο Καραγκιόζης που ερωτεύτηκε την Κατιφέ-Χανούμ, προκαλώντας την επέμβαση της γυναίκας του, Αγλαΐας. 

Τέλος, στο θέατρο "Κοσμικόν" της οδού Προαστείου, παιζόταν η επιθεώρηση "Κόκκινος μύλος του 1927" του Δημήτρη Γιανουκάκη, με δημοφιλείς ηθοποιούς της εποχής και με ενδιαφέροντα νούμερα: το "Βαγγελάκι", ένας μόρτης της εποχής", ο Λοταρτζής, η Ταβερνοπούλα, αλλά κι ένα νούμερο για την... κοκαΐνη. 

Δυο εβδομάδες αργότερα, το πρωτοσέλιδο της ίδιας εφημερίδας κοσμούσε το παρακάτω σκίτσο, που παρουσίαζε το "αμαρτωλό" τρίπτυχο της αποκριάτικης νύχτας.

1946
Οι αποκριές του 1946 είχαν έντονο πολιτικό χρώμα, παραμονές της έναρξης του δεύτερου - κατ' ορισμένους του τρίτου - γύρου του εμφυλίου πολέμου. Όπως παρατηρούσε η εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ στις 26 Φεβρουαρίου, "τώρα οι χοροί έχουν σαφή πολιτικό χαρακτήρα. Οι δεξιοί διοργανώνουν τους δικούς τους σε κέντρα και συνοικίες. Και οι αριστεροί πάλι τους δικούς τους. τι γλέντι μπορεί να γίνει υπ' αυτάς τας συνθήκας; Ο χορός μεταβάλλεται σε πολιτική συγκέντρωση. Τα αντάρτικα τραγούδια στους χορούς της μιας παρατάξεως, του Αητού ο γυιός στης άλλης. Νούμερα σατυρίζοντα τους δεξιούς εκτελούνται στους πρώτους χορούς, νούμερα σατιρίζοντα τους αριστερούς εκτελούνται στους δεύτερους. Δεν λείπουν παρά οι πολιτικοί λόγοι, για να είναι η πολιτική συγκέντρωσις πλήρης! Ορίστε να γλεντήσετε.... Όπως αποκτήσαμε το ιδιαίτερα κομματικά καφενεία, θ' αποκτήσουμε επίσης και τα κομματικά μπακάλικα, μανάβικα, φαρμακεία, ζαχαροπλαστεία, εμπορικά. Και η υπόθεσις θα επεκταθεί. Οι απόκριες τος και οι απόκριες μας. Οι εκδρομές τους και οι εκδρομές μας... Το Πάσχα των δεξιών, το Πάσχα των αριστερών. Και στο φινάλε - γιατί όχι; - και τα ιδιαίτερα νεκροταφεία. Αλλού θα εναποτίθενται οι μεν, αλλού οι δε".

ΣΧΕΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ:
Η πρώτη Βασίλισσα του Πατρινού Καρναβαλιού που ήταν... δύο. Αναδρομή στο Πατρινό Καρναβάλι του 1939!