Σε αντίθεση με τον ένδοξο ελληνοϊταλικό πόλεμο, λίγα είναι τα αφιερώματα που έχουν γίνει στον ελληνογερμανικό πόλεμο τον Απρίλιο του 1941, που άλλωστε θα οδηγούσε σε τριάμιση χρόνια μαύρης κατοχής, που θα ρήμαζαν κυριολεκτικά τη χώρα. Το αφιέρωμα αυτό επιχειρεί μια διαφορετική, όχι ιστορική προσέγγιση του πολέμου εκείνου, ανατρέχοντας στις εφημερίδες της εποχής και στον τρόπο που αντιμετώπισαν τον πόλεμο.
Στις 5 Απριλίου 1941, παραμονή της εκδήλωσης της γερμανικής επίθεσης, όλα κυλούν ήσυχα. Στην προμετωπίδα της πρώτης σελίδας, ο Ασύρματος υπενθύμιζε στους αναγνώστες ότι "Από του μεσονυκτίου της αύριον Κυριακής προς την Δευτέραν τίθεται εις εφαρμογήν καθ' άπασαν την Ελλάδα η θερινή ώρα" κι επομένως θα πρέπει να γυρίσουν τα ρολόγια τους μία ώρα μπροστά. Η θερινή ώρα επρόκειτο να ισχύσει μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου, αλλά τελικά στα τέλη Απριλίου τα ρολόγια θα γύριζαν και πάλι μια ώρα πίσω, ώστε η Ελλάδα να κινείται σε ώρα κεντρικής Ευρώπης, όπως ήθελαν οι Γερμανοί κατακτητές..
Στην ίδια εφημερίδα, ο Αλέκος Σακελλάριος σατίριζε την "ιταλική προπαγάνδα", όπως ήταν ο τίτλος του χρονογραφήματος του, με αφορμή ένα περιστατικό στο μέτωπο, όταν ένας εκπρόσωπος του ιταλικού στρατού ζητούσε με μεγάφωνο από τους Έλληνες στρατιώτες να παραδοθούν.
"... Φαντασθήτε τώρα τι γλέντι γίνηκε στις Ελληνικές γραμμές με την ευφυεστάτην αυτήν πρόσκλησι του κοκορόφτερου εκφωνητή, ο οποίος, ούτε λίγο ούτε πολύ, συνεβούλευε τους Έλληνες να πετάξουν τα όπλα τους και να παραδοθούν στους πειναλέους και τρομοκρατημένους λύκους του κ. Μουσσολίνι, για ν' αποκτήσουν την.. ελευθερία που τους.. αφήρεσαν οι Άγγλοι!
Ευτυχώς που οι Ιταλοί δεν είχαν την εξυπνάδα μετά απ' την εκπομπή αυτή να ενεργήσουν αμέσως επίθεσι. Γιατί, πράγματι, αν μας κάναν επίθεσι θα μας φέρναν σε πολύ δύσκολη θέσι. Οι στρατιώτες μας, έτσι όπως ήταν ξεκαρδισμένοι στα γέλια, δεν θα τους έπαιρναν στα σοβαρά και θα τους αφήναν, ίσως, να προχωρήσουν, χωρίς ν' αντιτάξουν καμμιά άμυνα..."
Η Ακρόπολις φιλοξενούσε στην πρώτη της σελίδα εκτενείς ανταποκρίσεις από τους απεσταλμένους στο Βελιγράδι, όπου επικρατούσε ανησυχία για τις εξελίξεις στην Ουγγαρία και φόβος για επικείμενη γερμανική εισβολή, και στη Λιβύη, όπου βρισκόταν σ' εξέλιξη σύγκρουση βρετανικών και γερμανικών στρατιωτικών δυνάμεων. Επίσης, η εφημερίδα προσέφερε και "ολίγη ψυχαγωγία" στους αναγνώστες της δημοσιεύοντας το κείμενο της πρόσκλησης των Ιταλών προς τους Έλληνες στρατιώτες, που είχε σχολιάσει και ο Σακελλάριος. Ως ένα είδος ντοκουμέντου, το αντιγράφω (μεταφέροντας το στη δημοτική φυσικά, γιατί οι Ιταλοί δεν μιλούσαν την καθαρεύουσα)
"Έλληνες στρατιώτες,
Ελάτε, ελάτε να παραδοθείτε!
Αναγνωρίζουμε ότι είστε γενναίοι, αλλά η αυτοκρατορία μας είναι μεγάλη και θα σας δώσει την ελευθερία σας, την οποία σας αφαίρεσαν οι Άγγλοι!
Πετάξτε τα όπλα και παραδοθείτε. Σας παρέχουμε 24ωρη προθεσμία".
Τέλος, η Βραδυνή αναδημοσίευε στην πρώτη σελίδα μια φωτογραφία μια φωτογραφία από το αμερικανικό περιοδικό Life. Σε αυτήν εικονιζόταν ένας απόμαχος εύζωνας, που ονομαζόταν Δημήτριος Δελιτσούρης, ο οποίος κρατούσε μια επιγραφή που έγραφε "The glory that is Greece" (Η δόξα που είναι η Ελλάδα), παραφράζοντας το στίχο "The glory that was Greece", στα πλαίσια ενός εράνου που είχε πραγματοποιηθεί από Ελληνοαμερικανούς στο Σικάγο.
6 Απριλίου, η ημέρα έναρξης του πολέμου. Η Ακρόπολις δεν πρόλαβε να δημοσιεύσει στην αρχική της έκδοση την είδηση της γερμανικής εισβολής στα οχυρά του Ρούπελ τα ξημερώματα της ίδιας ημέρας και μετέδιδε και πάλι ανταποκρίσεις από τη Γιουγκοσλαβία και τη Λιβύη. Ενδιαφέρον όμως έχει ένα φωτογραφικό κολάζ, που δημοσιεύτηκε στη δεύτερη σελίδα της εφημερίδας, με φωτογραφίες και λίγα στοιχεία για 45 Έλληνες στρατιώτες, οι οποίοι "Έπεσαν επί του πεδίου της τιμής προμαχούντες της ελευθερίας".
Φωτογραφίες εννέα "μεγάλων νεκρών του πολέμου" δημοσίευσε την ίδια μέρα και η Νέα Ελλάς.
Ενημερωμένα ήταν τα πρωτοσέλιδα άλλων εφημερίδων, όπως ο Ασύρματος και η Βραδυνή, στο πρωτοσέλιδο της οποίας δέσποζε ένα μεγάλο "ΟΧΙ"
ΑΣΥΡΜΑΤΟΣ:
ΒΡΑΔΥΝΗ:
Στα άρθρα των εφημερίδων κυριαρχούσε πολεμική έξαψη και εκφραζόταν η πίστη στη νίκη, όσο παράξενο κι αν έμοιαζε αυτό βάσει του μεγέθους και της ισχύος του εχθρικού στρατού, απόρροια και της νίκης εναντίον των Ιταλών στο μέτωπο της Αλβανίας.
"Της κρίσεως της ιστορίας θα προηγηθή η κρίσις την οποίαν θα επιβάλουν τα αθάνατα ελληνικά όπλα, αδελφωμένα με τα αθάνατα όπλα των συντρόφων μας Άγγλων και Γιουγκοσλάβων", έγραφε στο κύριο άρθρο της η Βραδυνή και συνέχιζε: "ΔΕΝ ΕΙΜΕΘΑ ΑΝΕΤΟΙΜΟΙ, όπως ίσως υπελόγιζαν. Δεν πρόκειται, άλλως τε, να ανοίξωμεν νέον κεφάλαιον εις την πολεμικήν ιστορίαν μας. Ο νικηφόρος αγών μας συνεχίζεται και θα συνεχισθή μέχρι τέλους, διά να καταλήξη εις ον θρίαμβον του πολιτισμού κατά της βαρβαρότητος - εις τον θρίαμβον της Ελλάδος κατά των κληρονόμων του αγρίου Αττίλα. Το "Όχι" της 28ης Οκτωβρίου ισχύει πάντοτε - ισχύει κατά πάσης βίας. Η Μοίρα γράφει φαίνεται να θραυσθούν εδώ εις τον τόπον του Μαραθώνος και της Σαλαμίνος τα κύματα όλων των βαρβάρων. Ίτε παίδες Ελλήνων...".
Εναντίον του Χίτλερ, που ήθελε να εμφανίζεται ως "φίλος της Ελλάδος", στρεφόταν με το κύριο άρθρο της η Εστία στις 7 Απριλίου: "Μέσα, όμως, από όλα τα ψεύδη του Χιτλερισμού, το απεχθέστερον και το προστυχότερον, ήτο εκείνο, που ενεφάνιζε τον ηγέτην του, ως εμπνεόμενον από τον κλασσικόν Ελληνικόν πολιτισμόν και πιστεύοντα εις αυτόν.... Ο συγγραφεύς του "Mein Kampf", ο δολοφόνος του Ραίμ και του Σλάιχερ, ο ρήτωρ των ζυθοπωλείων του Μονάχου, δεν ήτο δυνατόν να έχη οιανδήποτε σχέσιν με τον πολιτισμόν της ψυχικής ευγενείας και της πνευματικής ανωτερότητος. Και βλέπομεν καθαρά τώρα, υπό το φως των νέων γεγονότων, ότι απετέλει πραγματικήν ύβριν κατά του Ελληνικού πνεύματος, το να πιστευθή, ότι πραγματικά συνεδέθη ποτέ μαζή του ο Χίτλερ...".
Έντονος ήταν ο σατιρικός τόνος στο πρωτοσέλιδο του Ασύρματου, που έθετε τον "προβληματισμό":
"Και τώρα πια οι γερμανοί θα πουν όλοι μαζί:
Να ζη κανένας ως Ναζί
ή μάλλον να μην ζη;".
Επίσης αναδημοσιευόταν ένα σκίτσο αγγλικού περιοδικού, που παρίστανε τον Χίτλερ με κεφάλι λαγού.
Στις 8 Απριλίου, ο Ασύρματος διατράνωνε στην πρώτη του σελίδα το συμπέρασμα ότι
"Έλληνες και Γιουγκοσλαύοι
δεν μπορεί να γίνουν σκλάβοι!"
ενώ δημοσιευόταν και μια γελοιογραφία του Χίτλερ, το μουστάκι του οποίου παρομοιαζόταν με τη βούρτσα ενός μπογιατζή.
"ΚΟΙΛΑΣ ΤΟΥ ΣΤΡΥΜΟΝΟΣ, Ο ΝΕΟΣ ΜΑΡΑΘΩΝ ΤΟΥ 1941" διαπίστωνε η Βραδυνή, που έβλεπε ότι "ΜΑΤΑΙΟΥΤΑΙ Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ": "Εάν ο Μουσσολίνι είχε μουστάκια θα διέστελλεν αυτήν την στιγμήν τα χείλη του εις χαιρέκακον μειδίαμα κάτω από τα μουστάκια του" έγραφε το κύριο άρθρο της εφημερίδας, εξ αιτίας της υποδοχής που "η αθάνατος ελληνική αρετή επεφύλαξεν εις τα γερμανικά στρατεύματα".
Άλλωστε, οι πρώτες πληροφορίες από το μέτωπο του ελληνογερμανικού πολέμου επιβεβαίωναν εκείνη την αισιόδοξη, αν και πρόωρη, αισιοδοξία. Διαβάζουμε στο σχετικό ρεπορτάζ της Βραδυνής:
"... εις την κοιλάδα του Στρυμόνος γράφονται την στιγμήν αυτήν σελίδες δόξης και αυτοθυσίας που καμμία φαντασία δεν ημπορεί να συλλάβη. Οι Γερμανοί πρώτην φοράν αντιλαμβάνονται ότι τα Στούκας των δεν ημπορούν να επιφέρουν και εις την Ελλάδα τα αποτελέσματα που είχον εις άλλας χώρας και ότι τα ελληνικά βουνά δεν είνε κατάλληλα διά τους περιπάτους των μηχανοκινήτων δυνάμεων του Χίτλερ...
Εις το οχυρόν Περιθώρι, το οποίον ανέφερε το Ελληνικόν ανακοινωθέν, ο αγών μέσα εις τας υπογείους ωχυρωμένας στοάς υπήρξε κάτι το ασύλληπτον. Οι ολιγάριθμοι υπερασπισταί του οχυρού κυριολεκτικώς εθέρισαν τους Γερμανούς, που είχαν κατορθώσει να εισδύσουν εις αυτό, αφού έξω από αυτό είχον αφήσει κυριολεκτικώς σωρούς πτωμάτων...".
Στο μουστάκι του Χίτλερ ήταν αφιερωμένο ένα σατιρικό ποιηματάκι, που δημοσιεύτηκε στην πρώτη σελίδα της ίδιας εφημερίδας:
Στις 9 Απριλίου, η Βραδυνή δημοσίευε τη συνέντευξη που είχε παραχωρήσει ο αυτοκράτορας της Αιθιοπίας Χαϊσέ Σελασιέ στον απεσταλμένο της εφημερίδας, Θ. Δογάνη. Στην αφρικανική χώρα βρισκόταν σε εξέλιξη ένα από τα μέτωπα του πολέμου, με τον ιταλικό στρατό να υποχωρεί. Ο Σελασιέ χαρακτήρισε "αδελφούς" λαούς τους Αιθίοπες και τους Έλληνες, εκφράζοντας τη βεβαιότητά του ότι "ο ελληνικός λαός θα εορτάσει τις νίκες μας και το θρίαμβό μας με τον ίδιο ενθουσιασμό, με τον οποίο εόρτασαν και οι Αβησσυνοί τις υπέροχες νίκες του εναντίον του κοινού μας εχθρού". Επίσης, απηύθυνε ξεχωριστό μήνυμα στον ελληνικό λαό και τον ελληνικό στρατό εκφράζοντας "την βαθυτάτη μου λατρεία, όπως και τη λατρεία του λαού μου για την ηρωική πάλη που διεξάγουν [οι Έλληνες] εναντίον του ίδιου κατακτητή, τον οποίο εμείς πολεμούμε με αποφασιστικότητα και αγριότητα επί πέντε έτη.... Η συντριβή του ιταλικού στρατού στα μέρη μας είναι μία εγγύηση της προσεχούς οριστικής νίκης όλων των άλλων εθνών, τα οποία αγωνίζονται εναντίον όλων των επιδρομέων".
Βέβαια, την ίδια μέρα οι Γερμανοί εισέβαλαν στη Θεσσαλονίκη, σηματοδοτώντας την αρχή του τέλους, που όμως δεν θα ερχόταν και τόσο σύντομα. Στην πόλη της Θεσσαλονίκης ήταν αφιερωμένο ένα ποίημα στην πρώτη σελίδα του Ασυρμάτου της 10ης Απριλίου.
Εν τω μεταξύ, η Ακρόπολις δημοσίευε αποσπάσματα από άρθρα αγγλικών εφημερίδων, που έπλεκαν το εγκώμιο της Ελλάδας, που αντιστεκόταν στη γερμανική εισβολή. Για παράδειγμα, σε άρθρο με τίτλο "Το φως της Ευρώπης" οι Times σχολίαζαν:
"Ο φασισμός, προκειμένου να παραδώσει την υφήλιο στη βαρβαρότητα, ήταν μοιραίο να επιτεθεί κατά της Ελλάδας. Δεν θα αισθανθεί ασφαλής, εάν δεν ξεκάνει τις Τέχνες και τον Πολιτισμό και καταστρέψει τα Θεία χαρίσματα, που καθιστούν τον άνθρωπο υπέρτερο της ύλης. Το Βερολίνο και η Ρώμη είναι τώρα πρωτεύουσες του σκότους και σύμβολα της προδοσίας του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, ενώ η Αθήνα στέκεται σήμερα ως η πρώτη πόλη του Φωτός και της Ελευθερίας. Η Ελλάδα απάντησε σήμερα στο ερώτημα του Βύρωνα: "Τι απέγινε η Πύρρειος φάλαγγα;" Σήμερα η Ελλάδα στηρίζει την πίστη της Υφηλίου".
Αξίζει να μεταφερθεί και μια φωτογραφία από την εφημερίδα Πρωινός Τύπος, όπου εικονιζόταν το συγκρότημα του Κρητικού λυράρη Αλέκου Καραβίτη, που επισκεπτόταν τα νοσοκομεία για να ψυχαγωγήσει τους τραυματίες του πολέμου.
Στους ήρωες του οχυρού του Ρούπελ, "που μπροστά στη θρυλική γραμμή Μαζινό δεν ήταν παρά μια παράγκα ξύλινη" αναφερόταν το χρονογράφημα του Αλέκου Σακελάριου, που δημοσιεύτηκε στον Ασύρματο στις 11 Απριλίου:
"Ποίος άρα γε και πότε θα τολμήση να πιάση την πέννα για να εξυμνήση τον ασύλληπτο ηρωισμό των αγνώστων και ασημάντων αυτών ανθρώπων, που προσέθεσαν στην Ιστορία της Ελλάδος την πιο φωτεινή, την πιο σημαντική, την πιο ηρωική, την πιο αθάνατη σελίδα. Την σελίδα που μόνον αυτή φτάνει για ν' αποτελέση ολόκληρη την ιστορία ενός γενναίου λαού.
... Αν για τους ηρωισμούς των Ελλήνων του Τρωικού πολέμου χρειάστηκε ένας Όμηρος θα χρειαστούν δέκα Όμηροι, δέκα Ηρόδοτοι και δέκα Ξενοφώντες, για να γράψουν κάτι ανάλογο με τα κατορθώματα του Γιώργη, του Κώστα, του Σταμάτη, του Νίκου, του Αντώνη και όλων των άλλων αγνώστων ηρώων, που μέχρι προχτές κυκλοφορούσαν αφανείς και ασήμαντοι πλάι μας, στην οδόν Σταδίου και σπρωχνόντουσαν μαζύ μας στ' Αθηναϊκά τραμ".
Η Ακρόπολις συνέχισε να αναδημοσιεύει τα εγκώμια του ξένου τύπου. Ένα απόσπασμα από άρθρο των αγγλικών "New Chronicles":
"Οι Έλληνες πολεμούν στο νέο μέτωπο με όλη εκείνη την ηρωική ανδρεία, την οποία απέδειξαν στο αλβανικό μέτωπο. Οι στενωποί είναι κατάμεστοι νεκρών Γερμανών και ο Έλληνας στρατιώτης μάχεται με πνεύμα υπέρτατης αυτοθυσίας. Η Ελλάδα προσθέτει καθημερινά νέα δόξα στο αθάνατο όνομά της..."
Στις 12 Απριλίου, η εβδομαδιαία εφημερίδα Νίκη, που περηφανευόταν ότι είχε τη μεγαλύτερη κυκλοφορία ελληνικής εφημερίδας όλων των εποχών, μετέφερε μήνυμα του Γάλλου στρατηγού Σαρλ ντε Γκολ προς τους Έλληνες, μέσω του απεσταλμένου της στην Αλεξάνδρεια, Ν. Καρτερίου:
"Οι άνθρωποι, οι οποίοι κατέκτησαν απροειδοποίητα την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, τη Δανία, τη Νορβηγία και την Ολλανδία, όπου δεν υπήρχε ούτε ένας Γάλλος ή άλλος στρατιώτης, προκαλούν την αηδία σ' όλο τον κόσμο, όταν λένε τώρα ότι επέδραμαν κατά της Ελλάδας μόνο και μόνο διότι υπήρχαν στο έδαφός της αγγλικά στρατεύματα. Η αλήθεια είναι στην επιθυμία τους να βοηθήσουν τη φασιστική Ιταλία και στην περίπτωση αυτή δεν δίστασαν να χρησιμοποιήσουν ένα οποιοδήποτε πρόσχημα... Οι ελεύθεροι Γάλλοι έχουν ζωηρότατη επιθυμία να πολεμήσουν στο πλευρό της Ελλάδας για την ελευθερία του κόσμου. Το παράδειγμα που δίνει σε όλους μας η σημερινή Ελλάδα είναι μοναδικό στην ιστορία. Παρακαλώ να διαβιβάσετε τον βαθύτατο σεβασμό μου προς τον ελληνικό λαό".
Τη μαρτυρία δύο νοσοκόμων του πλωτού νοσοκομείου "Αττικόν", που βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς με αποτέλεσμα πολλοί να χάσουν την ζωή τους, μετέφερε η Βραδυνή στις 13 Απριλίου:
"Στις κοκέττες της πλώρης ξεκουραζόνταντε οι άνδρες του πληρώματος. Στα διαμερίσματα των οι ιατροί και στο σαλόνι αι αδελφαί ήσαν καθισμένες γύρω από το ραδιόφωνον και άκουαν τα νέα της ημέρας. Ο πλοίαρχος ήταν στη θέσι του στη γέφυρα. Η ώρα ήταν ένδεκα και μισή ακριβώς. Αυτή την ώρα ακούσθηκε ξαφνικά ο βόμβος αεροπλάνων που πετούσαν πολύ χαμηλά. Κι' ως που να καταλάβουν, ότι αεροπλάνα πετούσαν από πάνω τους, ακούσθηκε ένας δαιμονισμένος βόμβος που τον συνώδευε ανατριχιαστικό σφύριγμα. Ένα από τα αεροπλάνα έσχιζε με ταχύτητα τον αέρα, με κάθετο φορά, προς το πλοίο. Λίγη ώρα πέρασε, στιγμές μονάχα, κι' ακούσθηκαν τρεις εκρήξεις, ενώ ταυτόχρονα το πλοίο κλονιζότανε ολόκληρο και έπειτα σταματούσε επί τόπου. Όλοι έτρεξαν επάνω στο κατάστρωμα. Και τότε είδαν το καράβι να παίρνη κλίσι προς τα εμπρός και άκουαν τον κυβερνήτη πλοίαρχο Μελετόπουλο να φωνάζη από τη γέφυρα, με τον τηλεβόα:
-Εγκατάλειψις πλοίου... Εγκατάλειψις πλοίου...
... Η "Αττική" βυθιζότανε πια σιγά-σιγά. Κι' έλαμπε το σκαρί της στο φως της σελήνης που μόνο βοηθούσε το πλήρωμα και τους επιβάτες - αδελφές, νοσοκόμους, ιατρούς και νοσοκόμους στρατιώτες - στις προσπάθειές τους να σωθούν με βάρκες και σχεδίες. Ο πλοίαρχος έτρεχε παντού. Έδιδεν οδηγίες, βοηθούσε τους άνδρες του πληρώματος στις προσπάθειές τους διασώσεως πρώτον των αδελφών νοσοκόμων, έπειτα των άλλων μελών του πλωτού νοσοκομείου.
Αλλά το αεροπλάνο δεν απεμακρύνετο. Και όταν άρχισε σε λίγο η καταβίβασις των λέμβων, επετέθη εκ νέου. Αυτή τη φορά με τα πολυβόλα του. Σφύριζαν οι σφαίρες γύρω από τους άνδρες του πληρώματος και τα άλλα θύματα του βομβαρδισμού. Τρυπούσαν τις βάρκες, σε μια περίπτωσι έκοψαν τα σχοινιά μιας βάρκας, η οποία ανετράπη αμέσως στη θάλασσα, έπεφταν σαν χαλάζι επάνω στο κατάστρωμα, έσπαζαν τζάμια, έσκαζαν με δυνατό κρότο επάνω στο φουγάρο και στα μετάλλινα εξαρτήματα του καταστρώματος. Και το κακό - η επίθεσις με πολυβολισμούς - συνεχίσθη και αρκετά μετά την απομάκρυνσι των ναυαγών από το πλοίο. Αφού ετραυματίσθησαν ναυαγοί με σφαίρες πολυβόλου, όπως ο διευθυντής Σπανέλης, ενώ επάλευαν σκληρά με τα κύματα, κολυμβώντες ή επάνω σε σχεδίες...".
Στις 14 Απριλίου, η Ακρόπολις δημοσίευσε τη μαρτυρία του δημοσιογράφου Αντ. Θεοδωρίδη από τις τελευταίες ώρες της Θεσσαλονίκης, λίγο πριν την εισβολή του γερμανικού στρατού:
"Είμαι από τους τελευταίους αυτοεξορίστους κι' έζησα το δράμα των τελευταίων ωρών της ελευθερίας της, που χάθηκε προσωρινά. Τι αγωνιώδης μέρα! Τι ώρες σπαραγμού! Από το πρωί, το λυπηρό νέο κυκλοφορούσε κατά δόσεις. Το επληροφορήθηκαν πρώτα οι αρχές και σιγά-σιγά το μάθαινεν ο κόσμος απ' ό,τι έβλεπε. Και έβλεπε τον στρατό, τις υπηρεσίες, τους δημοσίους λειτουργούς να διαλύουν τα γραφεία των, να καίνε τα αρχεία των, να φεύγουν προς το λιμάνι και προς τον σταθμό.
Τις πρώτες ώρες του απογεύματος, όλη η Θεσσαλονίκη γνώριζε την πικρή αλήθεια. Είχε φθάσει το τραγικό μήνυμα από το Μέτωπο της Δοϊράνης. Το έκτακτον άλλως τε ανακοινωθέν του Γενικού Στρατηγείου, ωμιλούσε καθαρά για την ακάλυπτη αυτή πλευρά και άφηνε να κατανοηθή η μοίρα της Μακεδονικής πρωτευούσης.
Ύστερα; Ω, ύστερα.. Εικόνες ενός ανείπωτου δράματος. Όλα τα πλοία και πλοίαρια του Θερμαϊκού Κόλπου είχαν επιταχθή. Πλήθη έτρεχαν προς την παραλία να φύγουν, να μη αντικρύσουν τον κατακτητή, να μη ιδούν τα μάτια των την σκλαβιά της πολύπαθης μεγαλόπολης. Έφευγαν σχεδόν γυμνοί, μπορώ να πω, ολότελα γυμνοί, με τα παιδιά στην αγκαλιά. Και χωρίς να υπολογίσουν την προσφυγιά, χωρίς να πτοηθούν από τον δρόμο της νέας των πορείας.
Η φήμη των γερμανικών φαλάγγων, από την δράσιν των στη Τσεχοσλοβακία, στη Πολωνία, στη Νορβηγία, στην Ολλανδία, στο Βέλγιο, στη Γαλλία έδωκε στον Μακεδονικό κόσμο από παντού ανάγλυφη την προσωπικότητάτων. Γι' αυτό έφυγαν όσοι μπόρεσαν.
... Όταν προς το βράδυ έφευγε προς το λιμάνι και η τελευταία της ελπίδα, η Χωροφυλακή, τότε ολόκληρη η πόλις,πήρε τη θέσι του μαρτυρίου. Την εβλέπαμε φεύγοντες από τα καράβια και τα καραβάκια, σαν σε Γολγοθά. Οι τελευταίοι στρατιώται εκτελούσαν τις ύστατες εντολές. Ανετίνασσαν τα λίγα πυρομαχικά, που δεν ήταν δυνατό να μεταφερθούν και έκαιαν τις βενζίνες. Όγκοι καπνών περίζωναν από όλες τις πλευρές την ωραία πόλι και την νύχτα, την εφώτιζεν η κόκκινη φλόγα του αίματός της, του αίματος με το οποίον ξανάγραφε καινούργιες σελίδες στην ασύγκριτην ιστορίαν της.
Δεν χρειάζεται να βρίσκεται κανείς εκεί, για να μαντέψη την τρομερή νύχτα, που πέρασεν η Θεσσαλονίκη. Αποχαιρετούσαν από την παραλίατον στολίσκο των πλοίων και πλοιαρίων, που άφηναν τα νερά του Θερμαϊκού και παρακολουθούσαμε εμείς οι αυτοεξόριστοι, αμίλητοι, κατάχλωμοι, κλαίοντες την πολυφίλητη και την ωραία μας, τη λαχταριστή, την αλησμόνητή μας πόλι...".
Ωστόσο για τα παιδιά, που αντιλαμβάνονται με το δικό τους τρόπο την καθημερινότητα, ο πόλεμος ήταν μια ευκαιρία για παιχνίδι. Διαβάζουμε ένα απόσπασμα από το χρονογράφημα "ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΑΙΖΕΙ", που δημοσιεύτηκε στην Εστία στις 16 Απριλίου 1941:
"... Χθες, εν μέσω Μεγάλης Εβδομάδος και μετά το τέλος του πραγματικού συναγερμού, εγένοντο πολεμικά επεισόδια άλλου είδους εις την συνοικίαν μας. Ο μικρόκοσμος ήτο ανάστατος διότι σειρήνες ανήγγελλαν επιδρομήν. Είχε χαλάσει ο κόσμος από τα δαιμονιώδη σφυρίγματα, τα οποία, ως γνωστόν από τα παιδικά μας χρόνια, παράγει το χωνί και το μικρό ποτιστήρι.
- Έρχονται!... έρχονται!..", εφώναζεν ο μικρός άτακτος πληθυσμός, τρέχων και παίζων αξιόλογα τον συναγερμόν και τα καταφύγια.
Οι μικροί αστυφύλακες ωδηγούσαν διά της βίας τους καθυστερούντας μικρούς εις τα καθωρισμένα καταφύγια... - τα οποία ήταν ένα κοττέτσι της αυλής και εν απομεμεκρυσμένον και παράμερον διαμέρισμα της άλλης γωνίας, κοινόχρηστος χώρος όλης της αυλής. Ο διαβάτης, ανύποπτος εντελώς και μη λαμβάνων υπ' όψει βέβαια την προειδοποίησιν, εβάδιζεν απαθέστατα εις το πεζοδρόμιον, διαβάζον με προσοχήν τα νεώτερα της δεκάτης εκδόσεως εφημερίδος, τα οποία είχαν καταπληκτικήν ομοιότητα με τα της πρώτης εκδόσεως. Εδυσφορούσε, λοιπόν, διά το χαμένον δίδραχμον, όταν δαιμονιώδης κρότος εις το πεζοδρόμιον τον ειδοποίησεν, ότι άρμα μάχης επέρχεται!... Αλήθεια: πώς δεν επήλθεν εις τον νουν των εφευρετών να δώσουν αυτό το σχήμα και εις τα πραγματικά αυτά μεγαθήρια; Ένα βαρέλι ήτο, και μέσα - ω του θαύματος! - εφαίνετο κλεισμένος ο φοβερός μικρός πολεμιστής, ενώ ο άλλος, ωθών, εφώναζε:
- Βάρδα μπρος, κύριος!..."
"Της κρίσεως της ιστορίας θα προηγηθή η κρίσις την οποίαν θα επιβάλουν τα αθάνατα ελληνικά όπλα, αδελφωμένα με τα αθάνατα όπλα των συντρόφων μας Άγγλων και Γιουγκοσλάβων", έγραφε στο κύριο άρθρο της η Βραδυνή και συνέχιζε: "ΔΕΝ ΕΙΜΕΘΑ ΑΝΕΤΟΙΜΟΙ, όπως ίσως υπελόγιζαν. Δεν πρόκειται, άλλως τε, να ανοίξωμεν νέον κεφάλαιον εις την πολεμικήν ιστορίαν μας. Ο νικηφόρος αγών μας συνεχίζεται και θα συνεχισθή μέχρι τέλους, διά να καταλήξη εις ον θρίαμβον του πολιτισμού κατά της βαρβαρότητος - εις τον θρίαμβον της Ελλάδος κατά των κληρονόμων του αγρίου Αττίλα. Το "Όχι" της 28ης Οκτωβρίου ισχύει πάντοτε - ισχύει κατά πάσης βίας. Η Μοίρα γράφει φαίνεται να θραυσθούν εδώ εις τον τόπον του Μαραθώνος και της Σαλαμίνος τα κύματα όλων των βαρβάρων. Ίτε παίδες Ελλήνων...".
Εναντίον του Χίτλερ, που ήθελε να εμφανίζεται ως "φίλος της Ελλάδος", στρεφόταν με το κύριο άρθρο της η Εστία στις 7 Απριλίου: "Μέσα, όμως, από όλα τα ψεύδη του Χιτλερισμού, το απεχθέστερον και το προστυχότερον, ήτο εκείνο, που ενεφάνιζε τον ηγέτην του, ως εμπνεόμενον από τον κλασσικόν Ελληνικόν πολιτισμόν και πιστεύοντα εις αυτόν.... Ο συγγραφεύς του "Mein Kampf", ο δολοφόνος του Ραίμ και του Σλάιχερ, ο ρήτωρ των ζυθοπωλείων του Μονάχου, δεν ήτο δυνατόν να έχη οιανδήποτε σχέσιν με τον πολιτισμόν της ψυχικής ευγενείας και της πνευματικής ανωτερότητος. Και βλέπομεν καθαρά τώρα, υπό το φως των νέων γεγονότων, ότι απετέλει πραγματικήν ύβριν κατά του Ελληνικού πνεύματος, το να πιστευθή, ότι πραγματικά συνεδέθη ποτέ μαζή του ο Χίτλερ...".
Έντονος ήταν ο σατιρικός τόνος στο πρωτοσέλιδο του Ασύρματου, που έθετε τον "προβληματισμό":
"Και τώρα πια οι γερμανοί θα πουν όλοι μαζί:
Να ζη κανένας ως Ναζί
ή μάλλον να μην ζη;".
Επίσης αναδημοσιευόταν ένα σκίτσο αγγλικού περιοδικού, που παρίστανε τον Χίτλερ με κεφάλι λαγού.
Στις 8 Απριλίου, ο Ασύρματος διατράνωνε στην πρώτη του σελίδα το συμπέρασμα ότι
"Έλληνες και Γιουγκοσλαύοι
δεν μπορεί να γίνουν σκλάβοι!"
ενώ δημοσιευόταν και μια γελοιογραφία του Χίτλερ, το μουστάκι του οποίου παρομοιαζόταν με τη βούρτσα ενός μπογιατζή.
"ΚΟΙΛΑΣ ΤΟΥ ΣΤΡΥΜΟΝΟΣ, Ο ΝΕΟΣ ΜΑΡΑΘΩΝ ΤΟΥ 1941" διαπίστωνε η Βραδυνή, που έβλεπε ότι "ΜΑΤΑΙΟΥΤΑΙ Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ": "Εάν ο Μουσσολίνι είχε μουστάκια θα διέστελλεν αυτήν την στιγμήν τα χείλη του εις χαιρέκακον μειδίαμα κάτω από τα μουστάκια του" έγραφε το κύριο άρθρο της εφημερίδας, εξ αιτίας της υποδοχής που "η αθάνατος ελληνική αρετή επεφύλαξεν εις τα γερμανικά στρατεύματα".
Άλλωστε, οι πρώτες πληροφορίες από το μέτωπο του ελληνογερμανικού πολέμου επιβεβαίωναν εκείνη την αισιόδοξη, αν και πρόωρη, αισιοδοξία. Διαβάζουμε στο σχετικό ρεπορτάζ της Βραδυνής:
"... εις την κοιλάδα του Στρυμόνος γράφονται την στιγμήν αυτήν σελίδες δόξης και αυτοθυσίας που καμμία φαντασία δεν ημπορεί να συλλάβη. Οι Γερμανοί πρώτην φοράν αντιλαμβάνονται ότι τα Στούκας των δεν ημπορούν να επιφέρουν και εις την Ελλάδα τα αποτελέσματα που είχον εις άλλας χώρας και ότι τα ελληνικά βουνά δεν είνε κατάλληλα διά τους περιπάτους των μηχανοκινήτων δυνάμεων του Χίτλερ...
Εις το οχυρόν Περιθώρι, το οποίον ανέφερε το Ελληνικόν ανακοινωθέν, ο αγών μέσα εις τας υπογείους ωχυρωμένας στοάς υπήρξε κάτι το ασύλληπτον. Οι ολιγάριθμοι υπερασπισταί του οχυρού κυριολεκτικώς εθέρισαν τους Γερμανούς, που είχαν κατορθώσει να εισδύσουν εις αυτό, αφού έξω από αυτό είχον αφήσει κυριολεκτικώς σωρούς πτωμάτων...".
Στο μουστάκι του Χίτλερ ήταν αφιερωμένο ένα σατιρικό ποιηματάκι, που δημοσιεύτηκε στην πρώτη σελίδα της ίδιας εφημερίδας:
Κάιζερ - Χίτλερ
Είχε ο Κάιζερ μουστάκι
που γι' αυτό καθείς μιλούσε
τώστριβε αρειμανίως
και το σύμπαν απειλούσε.
Και ο Χίτλερ, που τον κόσμο
θέλησε να κατακτήση
τρέφει και αυτός μουστάκι
μα το έχει ψαλλιδίσει.
Κι' όμως τώρα, που εσκέφθη
στην Ελλάδα να ενσκήψη
θα πεισθή πώς πολεμάμε
και στο τέλος θα... το στρίψη.
Βέβαια, την ίδια μέρα οι Γερμανοί εισέβαλαν στη Θεσσαλονίκη, σηματοδοτώντας την αρχή του τέλους, που όμως δεν θα ερχόταν και τόσο σύντομα. Στην πόλη της Θεσσαλονίκης ήταν αφιερωμένο ένα ποίημα στην πρώτη σελίδα του Ασυρμάτου της 10ης Απριλίου.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Εχτές τα πλήθη των εχθρών την έφτασαν, την ζώσαν
και μας την ξεριζώσαν
από την αγκαλιά.
Όμορφη πόλι, τραγική, μπαρουτοκαπνισμένη
χιλιοβασανισμένη
αγάπη μας παληά.
Για τον καινούργιο σου χαμό μεσ' στων ματιών την άκρη
λαμποκοπάει το δάκρυ
που βγήκε απ' την ψυχή.
Την Παναγιά κυττάζουμε και βουρκωμένοι όλοι
για σένα ωραία πόλι
κάνουμε προσευχή.
Καθ' ένας μας για μια στιγμή στην Παναγία στέκει
κι' ύστερα με ντουφέκι
και λόγχη ξεκινά.
Κι' έτσι μια μέρα φωτεινή στο γνώριμο μουράγιο
-Άιντε παιδιά. Κουράγιο...
θα φτάσουμε ξανά.
Εν τω μεταξύ, η Ακρόπολις δημοσίευε αποσπάσματα από άρθρα αγγλικών εφημερίδων, που έπλεκαν το εγκώμιο της Ελλάδας, που αντιστεκόταν στη γερμανική εισβολή. Για παράδειγμα, σε άρθρο με τίτλο "Το φως της Ευρώπης" οι Times σχολίαζαν:
"Ο φασισμός, προκειμένου να παραδώσει την υφήλιο στη βαρβαρότητα, ήταν μοιραίο να επιτεθεί κατά της Ελλάδας. Δεν θα αισθανθεί ασφαλής, εάν δεν ξεκάνει τις Τέχνες και τον Πολιτισμό και καταστρέψει τα Θεία χαρίσματα, που καθιστούν τον άνθρωπο υπέρτερο της ύλης. Το Βερολίνο και η Ρώμη είναι τώρα πρωτεύουσες του σκότους και σύμβολα της προδοσίας του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, ενώ η Αθήνα στέκεται σήμερα ως η πρώτη πόλη του Φωτός και της Ελευθερίας. Η Ελλάδα απάντησε σήμερα στο ερώτημα του Βύρωνα: "Τι απέγινε η Πύρρειος φάλαγγα;" Σήμερα η Ελλάδα στηρίζει την πίστη της Υφηλίου".
Αξίζει να μεταφερθεί και μια φωτογραφία από την εφημερίδα Πρωινός Τύπος, όπου εικονιζόταν το συγκρότημα του Κρητικού λυράρη Αλέκου Καραβίτη, που επισκεπτόταν τα νοσοκομεία για να ψυχαγωγήσει τους τραυματίες του πολέμου.
Στους ήρωες του οχυρού του Ρούπελ, "που μπροστά στη θρυλική γραμμή Μαζινό δεν ήταν παρά μια παράγκα ξύλινη" αναφερόταν το χρονογράφημα του Αλέκου Σακελάριου, που δημοσιεύτηκε στον Ασύρματο στις 11 Απριλίου:
"Ποίος άρα γε και πότε θα τολμήση να πιάση την πέννα για να εξυμνήση τον ασύλληπτο ηρωισμό των αγνώστων και ασημάντων αυτών ανθρώπων, που προσέθεσαν στην Ιστορία της Ελλάδος την πιο φωτεινή, την πιο σημαντική, την πιο ηρωική, την πιο αθάνατη σελίδα. Την σελίδα που μόνον αυτή φτάνει για ν' αποτελέση ολόκληρη την ιστορία ενός γενναίου λαού.
... Αν για τους ηρωισμούς των Ελλήνων του Τρωικού πολέμου χρειάστηκε ένας Όμηρος θα χρειαστούν δέκα Όμηροι, δέκα Ηρόδοτοι και δέκα Ξενοφώντες, για να γράψουν κάτι ανάλογο με τα κατορθώματα του Γιώργη, του Κώστα, του Σταμάτη, του Νίκου, του Αντώνη και όλων των άλλων αγνώστων ηρώων, που μέχρι προχτές κυκλοφορούσαν αφανείς και ασήμαντοι πλάι μας, στην οδόν Σταδίου και σπρωχνόντουσαν μαζύ μας στ' Αθηναϊκά τραμ".
Η Ακρόπολις συνέχισε να αναδημοσιεύει τα εγκώμια του ξένου τύπου. Ένα απόσπασμα από άρθρο των αγγλικών "New Chronicles":
"Οι Έλληνες πολεμούν στο νέο μέτωπο με όλη εκείνη την ηρωική ανδρεία, την οποία απέδειξαν στο αλβανικό μέτωπο. Οι στενωποί είναι κατάμεστοι νεκρών Γερμανών και ο Έλληνας στρατιώτης μάχεται με πνεύμα υπέρτατης αυτοθυσίας. Η Ελλάδα προσθέτει καθημερινά νέα δόξα στο αθάνατο όνομά της..."
Στις 12 Απριλίου, η εβδομαδιαία εφημερίδα Νίκη, που περηφανευόταν ότι είχε τη μεγαλύτερη κυκλοφορία ελληνικής εφημερίδας όλων των εποχών, μετέφερε μήνυμα του Γάλλου στρατηγού Σαρλ ντε Γκολ προς τους Έλληνες, μέσω του απεσταλμένου της στην Αλεξάνδρεια, Ν. Καρτερίου:
"Οι άνθρωποι, οι οποίοι κατέκτησαν απροειδοποίητα την Τσεχοσλοβακία, την Πολωνία, τη Δανία, τη Νορβηγία και την Ολλανδία, όπου δεν υπήρχε ούτε ένας Γάλλος ή άλλος στρατιώτης, προκαλούν την αηδία σ' όλο τον κόσμο, όταν λένε τώρα ότι επέδραμαν κατά της Ελλάδας μόνο και μόνο διότι υπήρχαν στο έδαφός της αγγλικά στρατεύματα. Η αλήθεια είναι στην επιθυμία τους να βοηθήσουν τη φασιστική Ιταλία και στην περίπτωση αυτή δεν δίστασαν να χρησιμοποιήσουν ένα οποιοδήποτε πρόσχημα... Οι ελεύθεροι Γάλλοι έχουν ζωηρότατη επιθυμία να πολεμήσουν στο πλευρό της Ελλάδας για την ελευθερία του κόσμου. Το παράδειγμα που δίνει σε όλους μας η σημερινή Ελλάδα είναι μοναδικό στην ιστορία. Παρακαλώ να διαβιβάσετε τον βαθύτατο σεβασμό μου προς τον ελληνικό λαό".
Τη μαρτυρία δύο νοσοκόμων του πλωτού νοσοκομείου "Αττικόν", που βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς με αποτέλεσμα πολλοί να χάσουν την ζωή τους, μετέφερε η Βραδυνή στις 13 Απριλίου:
"Στις κοκέττες της πλώρης ξεκουραζόνταντε οι άνδρες του πληρώματος. Στα διαμερίσματα των οι ιατροί και στο σαλόνι αι αδελφαί ήσαν καθισμένες γύρω από το ραδιόφωνον και άκουαν τα νέα της ημέρας. Ο πλοίαρχος ήταν στη θέσι του στη γέφυρα. Η ώρα ήταν ένδεκα και μισή ακριβώς. Αυτή την ώρα ακούσθηκε ξαφνικά ο βόμβος αεροπλάνων που πετούσαν πολύ χαμηλά. Κι' ως που να καταλάβουν, ότι αεροπλάνα πετούσαν από πάνω τους, ακούσθηκε ένας δαιμονισμένος βόμβος που τον συνώδευε ανατριχιαστικό σφύριγμα. Ένα από τα αεροπλάνα έσχιζε με ταχύτητα τον αέρα, με κάθετο φορά, προς το πλοίο. Λίγη ώρα πέρασε, στιγμές μονάχα, κι' ακούσθηκαν τρεις εκρήξεις, ενώ ταυτόχρονα το πλοίο κλονιζότανε ολόκληρο και έπειτα σταματούσε επί τόπου. Όλοι έτρεξαν επάνω στο κατάστρωμα. Και τότε είδαν το καράβι να παίρνη κλίσι προς τα εμπρός και άκουαν τον κυβερνήτη πλοίαρχο Μελετόπουλο να φωνάζη από τη γέφυρα, με τον τηλεβόα:
-Εγκατάλειψις πλοίου... Εγκατάλειψις πλοίου...
... Η "Αττική" βυθιζότανε πια σιγά-σιγά. Κι' έλαμπε το σκαρί της στο φως της σελήνης που μόνο βοηθούσε το πλήρωμα και τους επιβάτες - αδελφές, νοσοκόμους, ιατρούς και νοσοκόμους στρατιώτες - στις προσπάθειές τους να σωθούν με βάρκες και σχεδίες. Ο πλοίαρχος έτρεχε παντού. Έδιδεν οδηγίες, βοηθούσε τους άνδρες του πληρώματος στις προσπάθειές τους διασώσεως πρώτον των αδελφών νοσοκόμων, έπειτα των άλλων μελών του πλωτού νοσοκομείου.
Αλλά το αεροπλάνο δεν απεμακρύνετο. Και όταν άρχισε σε λίγο η καταβίβασις των λέμβων, επετέθη εκ νέου. Αυτή τη φορά με τα πολυβόλα του. Σφύριζαν οι σφαίρες γύρω από τους άνδρες του πληρώματος και τα άλλα θύματα του βομβαρδισμού. Τρυπούσαν τις βάρκες, σε μια περίπτωσι έκοψαν τα σχοινιά μιας βάρκας, η οποία ανετράπη αμέσως στη θάλασσα, έπεφταν σαν χαλάζι επάνω στο κατάστρωμα, έσπαζαν τζάμια, έσκαζαν με δυνατό κρότο επάνω στο φουγάρο και στα μετάλλινα εξαρτήματα του καταστρώματος. Και το κακό - η επίθεσις με πολυβολισμούς - συνεχίσθη και αρκετά μετά την απομάκρυνσι των ναυαγών από το πλοίο. Αφού ετραυματίσθησαν ναυαγοί με σφαίρες πολυβόλου, όπως ο διευθυντής Σπανέλης, ενώ επάλευαν σκληρά με τα κύματα, κολυμβώντες ή επάνω σε σχεδίες...".
Στις 14 Απριλίου, η Ακρόπολις δημοσίευσε τη μαρτυρία του δημοσιογράφου Αντ. Θεοδωρίδη από τις τελευταίες ώρες της Θεσσαλονίκης, λίγο πριν την εισβολή του γερμανικού στρατού:
"Είμαι από τους τελευταίους αυτοεξορίστους κι' έζησα το δράμα των τελευταίων ωρών της ελευθερίας της, που χάθηκε προσωρινά. Τι αγωνιώδης μέρα! Τι ώρες σπαραγμού! Από το πρωί, το λυπηρό νέο κυκλοφορούσε κατά δόσεις. Το επληροφορήθηκαν πρώτα οι αρχές και σιγά-σιγά το μάθαινεν ο κόσμος απ' ό,τι έβλεπε. Και έβλεπε τον στρατό, τις υπηρεσίες, τους δημοσίους λειτουργούς να διαλύουν τα γραφεία των, να καίνε τα αρχεία των, να φεύγουν προς το λιμάνι και προς τον σταθμό.
Τις πρώτες ώρες του απογεύματος, όλη η Θεσσαλονίκη γνώριζε την πικρή αλήθεια. Είχε φθάσει το τραγικό μήνυμα από το Μέτωπο της Δοϊράνης. Το έκτακτον άλλως τε ανακοινωθέν του Γενικού Στρατηγείου, ωμιλούσε καθαρά για την ακάλυπτη αυτή πλευρά και άφηνε να κατανοηθή η μοίρα της Μακεδονικής πρωτευούσης.
Ύστερα; Ω, ύστερα.. Εικόνες ενός ανείπωτου δράματος. Όλα τα πλοία και πλοίαρια του Θερμαϊκού Κόλπου είχαν επιταχθή. Πλήθη έτρεχαν προς την παραλία να φύγουν, να μη αντικρύσουν τον κατακτητή, να μη ιδούν τα μάτια των την σκλαβιά της πολύπαθης μεγαλόπολης. Έφευγαν σχεδόν γυμνοί, μπορώ να πω, ολότελα γυμνοί, με τα παιδιά στην αγκαλιά. Και χωρίς να υπολογίσουν την προσφυγιά, χωρίς να πτοηθούν από τον δρόμο της νέας των πορείας.
Η φήμη των γερμανικών φαλάγγων, από την δράσιν των στη Τσεχοσλοβακία, στη Πολωνία, στη Νορβηγία, στην Ολλανδία, στο Βέλγιο, στη Γαλλία έδωκε στον Μακεδονικό κόσμο από παντού ανάγλυφη την προσωπικότητάτων. Γι' αυτό έφυγαν όσοι μπόρεσαν.
... Όταν προς το βράδυ έφευγε προς το λιμάνι και η τελευταία της ελπίδα, η Χωροφυλακή, τότε ολόκληρη η πόλις,πήρε τη θέσι του μαρτυρίου. Την εβλέπαμε φεύγοντες από τα καράβια και τα καραβάκια, σαν σε Γολγοθά. Οι τελευταίοι στρατιώται εκτελούσαν τις ύστατες εντολές. Ανετίνασσαν τα λίγα πυρομαχικά, που δεν ήταν δυνατό να μεταφερθούν και έκαιαν τις βενζίνες. Όγκοι καπνών περίζωναν από όλες τις πλευρές την ωραία πόλι και την νύχτα, την εφώτιζεν η κόκκινη φλόγα του αίματός της, του αίματος με το οποίον ξανάγραφε καινούργιες σελίδες στην ασύγκριτην ιστορίαν της.
Δεν χρειάζεται να βρίσκεται κανείς εκεί, για να μαντέψη την τρομερή νύχτα, που πέρασεν η Θεσσαλονίκη. Αποχαιρετούσαν από την παραλίατον στολίσκο των πλοίων και πλοιαρίων, που άφηναν τα νερά του Θερμαϊκού και παρακολουθούσαμε εμείς οι αυτοεξόριστοι, αμίλητοι, κατάχλωμοι, κλαίοντες την πολυφίλητη και την ωραία μας, τη λαχταριστή, την αλησμόνητή μας πόλι...".
Ωστόσο για τα παιδιά, που αντιλαμβάνονται με το δικό τους τρόπο την καθημερινότητα, ο πόλεμος ήταν μια ευκαιρία για παιχνίδι. Διαβάζουμε ένα απόσπασμα από το χρονογράφημα "ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΠΑΙΖΕΙ", που δημοσιεύτηκε στην Εστία στις 16 Απριλίου 1941:
"... Χθες, εν μέσω Μεγάλης Εβδομάδος και μετά το τέλος του πραγματικού συναγερμού, εγένοντο πολεμικά επεισόδια άλλου είδους εις την συνοικίαν μας. Ο μικρόκοσμος ήτο ανάστατος διότι σειρήνες ανήγγελλαν επιδρομήν. Είχε χαλάσει ο κόσμος από τα δαιμονιώδη σφυρίγματα, τα οποία, ως γνωστόν από τα παιδικά μας χρόνια, παράγει το χωνί και το μικρό ποτιστήρι.
- Έρχονται!... έρχονται!..", εφώναζεν ο μικρός άτακτος πληθυσμός, τρέχων και παίζων αξιόλογα τον συναγερμόν και τα καταφύγια.
Οι μικροί αστυφύλακες ωδηγούσαν διά της βίας τους καθυστερούντας μικρούς εις τα καθωρισμένα καταφύγια... - τα οποία ήταν ένα κοττέτσι της αυλής και εν απομεμεκρυσμένον και παράμερον διαμέρισμα της άλλης γωνίας, κοινόχρηστος χώρος όλης της αυλής. Ο διαβάτης, ανύποπτος εντελώς και μη λαμβάνων υπ' όψει βέβαια την προειδοποίησιν, εβάδιζεν απαθέστατα εις το πεζοδρόμιον, διαβάζον με προσοχήν τα νεώτερα της δεκάτης εκδόσεως εφημερίδος, τα οποία είχαν καταπληκτικήν ομοιότητα με τα της πρώτης εκδόσεως. Εδυσφορούσε, λοιπόν, διά το χαμένον δίδραχμον, όταν δαιμονιώδης κρότος εις το πεζοδρόμιον τον ειδοποίησεν, ότι άρμα μάχης επέρχεται!... Αλήθεια: πώς δεν επήλθεν εις τον νουν των εφευρετών να δώσουν αυτό το σχήμα και εις τα πραγματικά αυτά μεγαθήρια; Ένα βαρέλι ήτο, και μέσα - ω του θαύματος! - εφαίνετο κλεισμένος ο φοβερός μικρός πολεμιστής, ενώ ο άλλος, ωθών, εφώναζε:
- Βάρδα μπρος, κύριος!..."
Στις 18 Απριλίου, Μεγάλη Παρασκευή, η Βραδυνή σχολίαζε το κατανυκτικό κλίμα που επικρατούσε στους ναούς, όπου είχαν προσέλθει οι πιστοί, όπως κάθε χρόνο τη Μεγάλη Εβδομάδα, παρά τον πόλεμο και τους βομβαρδισμούς.
"Τίποτε δεν ημπόδισε τους Αθηναίους από του να προσέλθουν εις τους ναούς και με κατάνυξιν, με ευλάβειαν, με συγκίνησιν και με πίστιν να παρακολουθήσουν τας ιεράς ακολουθίας και να προσευχηθούν θερμότατα προ του Εσταυρωμένου. Ιδιαιτέρως σήμερον την πρωίαν οι ναοί της Πρωτευούσης παρουσίαζαν συγκινητικόν θέαμα. Ήσαν κατάμεστοι πιστών. Το έθιμο του στολισμού των Επιταφίων ετηρήθη και εφέτος, από ενωρίς δε οι κυρίαι και δεσποινίδες των ενοριών ανέλαβον τον στολισμόν...".
Εν τω μεταξύ, πρώτη η Ακρόπολις προετοίμαζε τους κατοίκους της Αθήνας για τα χειρότερα μετά τις αρνητικές εξελίξεις στο πολεμικό μέτωπο. "Ο ΛΑΟΣ ΚΑΛΕΙΤΑΙ ΝΑ ΤΗΡΗΣΗ ΨΥΧΡΑΙΜΙΑΝ ΟΙΑΔΗΠΟΤΕ ΚΑΙ ΑΝ ΕΙΝΕ Η ΕΞΕΛΙΞΙΣ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ" ήταν ο υπέρτιτλος της εφημερίδας στην πρώτη σελίδα, ενώ το σχετικό άρθρο σημείωνε:
"Εξ αρμοδίας πηγής ανακοινούται ότι η εξέλιξις των επιχειρήσεων είνε μάλλον δυσμενής διά τα Ελληνικά στρατεύματα κατόπιν της ολονέν αυξανούσης πιέσεως των γερμανικών δυνάμεων. Παρά την κρατεράν άμυναν του στρατού μας και την ηρωικήν ορμήν των αγγλικών δυνάμεων ο εχθρός συνεχίζει την ισχυράν πίεσίν του. Είνε συνεπώς εύλογος η ανησυχία και η θλίψις του Ελληνικού λαού διά την δυσμενή τροπήν των πολεμικών μας πραγμάτων τοσούτω μάλλον καθόσον αι εξάμηνοι περίλαμπροι νίκαι του Ελληνικού στρατού εις το αλβανικόν μέτωπον είχον πληρώσει υπερηφανείας και χαράς τον Ελληνικόν λαόν".
Τη δυσμενή εξέλιξη των πραγμάτων επιβεβαίωνε και η αυτοκτονία του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κοριζή το απόγευμα της ίδιας μέρας. Οι εφημερίδες απέκρυψαν την αιτία θανάτου του πρωθυπουργού, περίπου τρεις μήνες μετά το θάνατο του Ιωάννη Μεταξά, προκειμένου να μην επηρεαστεί το ηθικό του λαού. Μάλιστα, πολλές εφημερίδες έκαναν μικρή μόνο αναφορά στην είδηση, όμως η Ακρόπολις, που εκείνη την εποχή συνδύαζε την πολεμική προπαγάνδα με την όσο το δυνατόν πιο πραγματική ενημέρωση των πολιτών, τόνισε ιδιαίτερα τη δυσάρεστη είδηση.
Παρ' όλα αυτά, το Μ. Σάββατο η Νίκη δημοσίευσε γελοιογραφίες με τα "Πασχαλινά Αυγά" και πρωταγωνιστές τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι.
Ανήμερα του Πάσχα, 20 Απριλίου 1941, ο Αλέκος Λιδωρίκης επέμενε "Και όμως θα εορτάσωμεν..." με άρθρο του στην πρώτη σελίδα του Ασύρματου. Παράλληλα, περιέγραφε τις ιδιάζουσες συνθήκες που επικρατούσαν και διαφοροποιούσαν εκείνο το Πάσχα από τα συνηθισμένα:
"... Ο αμνός του Πάσχα είναι σπάνιος, τα αυγά τα κόκκινα είναι λιγοστά, δεν διακοσμούνται αι λαμπάδες από γιρλάντες χαρωπές, η ολονυκτία του Σαββάτου εις το γαλήνιον ύπαιθρον εφέτος δεν εψάλη. Ο ασπασμός δεν αντηλλάγη, ούτε οι οφθαλμοί μας υγράνθησαν από το δάκρυ της χαράς, διότι επάνω εις την εξέδραν δεν επροχώρησαν ιερείς διά να ψάλουν με συγκίνησιν τον ύμνον του Θεανθρώπου, τον θρίαμβον της πίστεως, το τρισευλογημένον "Χριστός Ανέστη εκ νεκρών...".
Αντί λαμπάδων φωτίζουν τον ορίζοντα αι αστραπαί των τηλεβόλων και αι εκρήξεις των βομβών. Αντί κωδώνων χαρμοσύνων βρυχώνται αι σειρήνες. Αντί αμνών σφάζονται οι άνθρωποι. Και τα αυγά του Πάσχα; κατέρυθρα τα βάφει το αίμα που χύνεται εκεί επάνω. Ας όψωνται λοιπόν!... Ας όψωνται αυτοί που επρόδωσαν το φως της Ηθικής και της Αγάπης. Αυτοί που κατεδίκασαν τον άνθρωπον να λησμονήση τον Θεόν του - τα ευγενέστερα του ατόμου συναισθήματα - διά να κυλισθή μέσα εις τους βούρκους της ανθρωποκτονίας. Ας όψωνται εκείνοι...".
Στις 22 Απριλίου, η Ακρόπολις αναδημοσίευε όλο το ραδιοφωνικό διάγγελμα του νέου πρωθυπουργού, Εμμανουήλ Τσουδερού, που συνοψιζόταν ίσως στις παρακάτω φράσεις του:
"Έλληνες πολίται, με θάρρος ακλόνητον πιστεύετε εις την νίκην, παραμείνατε γαλήνιοι ενώπιον οιουδήποτε κινδύνου και υλικών καταστροφών. τα πλήγματα αυτά είνε μικρά και ανώδυνα συγκρινόμενα προς τα δεινά, τα οποία μας περιμένουν από την εσπευσμένην υποταγήν και τας θωπείας του εχθρού..."
Μια άλλη είδηση, όμως, προκαλούσε ιδιαίτερη αίσθηση. Οι Γερμανοί παρέδωσαν στους Βούλγαρους τα εδάφη της ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης που είχαν καταλάβει τις πρώτες ημέρες του πολέμου και ήδη βουλγαρικά στρατεύματα είχαν καταλάβει τις Σέρρες, τη Δράμα, την Ξάνθη, την Κομοτηνή, την Αλεξανδρούπολη και το Διδυμότειχο.
Στις 23 Απριλίου, οι εφημερίδες δημοσίευαν το διάγγελμα του βασιλιά Γεωργίου Β΄, που σηματοδοτούσε το τέλος της πρώτης φάσης του ελληνογερμανικού πολέμου με την απομάκρυνση του ίδιου και της κυβέρνησης από την Αθήνα και τη συνέχιση του αγώνα από την Κρήτη. Το κλίμα που διαμορφωνόταν, αποτυπώθηκε και στις εφημερίδες. Πέρα από κάποια παρηγορητικά άρθρα, που καλούσαν το λαό να κρατήσει ψηλά το κεφάλι γιατί ο αγώνας συνεχιζόταν, οι πολεμικές ανταποκρίσεις περιορίστηκαν, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Βραδυνή, που αφιέρωσε τη μισή πρώτη σελίδα της στα πορίσματα επιστημονικών μελετών για την αέναη μετακίνηση των ηπείρων!
Κάπως έτσι κύλησαν οι επόμενες ημέρες, με περιγραφές από τη μάχη στις Θερμοπύλες και την προέλαση των Γερμανών, άρθρα που σκοπό είχαν να τονώσουν το φρόνημα του λαού και με αναδημοσιεύσεις σχολίων των ξένων εφημερίδων.
Στις 27 Απριλίου, η Ακρόπολις μετέφερε τη φράση, που ακούστηκε σε κάποια εκπομπή του ραδιοφωνικού BBC, ότι "Δεν θα πρέπει να λέμε στο εξής ότι οι Έλληνες πολέμησαν ως ήρωες, αλλά μάλλον ότι οι ήρωες πολέμησαν ως Έλληνες".
"Κατά τας παρούσας κρισίμους στιγμάς ΕΠΙΒΑΛΛΕΤΑΙ ΨΥΧΡΑΙΜΙΑ ΚΑΙ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ" τόνιζε ο Ασύρματος στην κύριο τίτλο της πρώτης του σελίδας την ίδια μέρα, ενώ δεν ήταν τυχαία η δημοσίευση σε συνέχειες ενός αφιερώματος στην εποποιία του βυζαντινού αυτοκράτορα Ηρακλείου και στις συνθήκες πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης, που "γέννησαν" τον Ακάθιστο Ύμνο.
Στις 27 Απριλίου μπήκαν οι Γερμανοί στην Αθήνα και έγινε η παράδοση της πόλης. "Μήνας ακριβώς εξ παρά μίαν ημέραν από της ενάρξεως του Ελληνοϊταλικού πολέμου και ημέρας είκοσι δύο από της ενάρξεως του Ελληνογερμανικού η σημαία με τον αγκυλωτόν σταυρόν υψώθη εις τον πανεύφημον Βράχον της Ακροπόλεως. Υψώθη πρώτον εκεί περί ώραν 8.45 π.μ. διά να υψωθή ευθύς αμέσως εις το Αθηναϊκόν Δημαρχείον και κατόπιν εις το τηλεγραφείον και ύστερα αλλαχού, όπου υπήρχον ιστοί και αιτία και οφθαλμοί βλέποντες", περιέγραφε η Ακρόπολις την επόμενη μέρα.
Φωτογραφίες από την είσοδο του γερμανικού στρατού κατοχής δημοσίευσε η Βραδυνή στις 28 Απριλίου:
Με την είσοδο, όμως, των Γερμανών στην Αθήνα άρχισε και η παρακμή του αθηναϊκού τύπου, που έγινε όργανο προπαγάνδας των κατακτητών. Στις 28 Απριλίου, ο Πρωινός Τύπος, η πρώτη εφημερίδα που τη μέρα εκείνη αποκάλυπτε ότι ο Κοριζής είχε αυτοκτονήσει, έγραψε μεταξύ άλλων στο κύριο άρθρο της:
"Ο ισχυρότατος αντίπαλος, τον οποίον αντιμετωπίσαμεν εις το πεδίον της μάχης, δεν ευρίσκεται πλέον εις θέσιν εχθρού και πολεμίου απέναντί μας. Ούτε ημείς απέναντί του. Ο πόλεμος έπαυσεν. Οι πρώτοι λόγοι, τους οποίους ηκούσαμεν αμέσως χθες ήσαν αγαθοί λόγοι. Και δεν ωμίλησαν ακόμη παρά μόνον οι στρατιώται, διότι μόνον η στρατιωτική κατοχή επραγματοποιήθη χθες. Αλλά οι πρώτοι αυτοί λόγοι ήρκεσαν διά να δώσουν εις τον λαόν την ελπίδα ότι αι συνθήκαι της νέας πραγματικότητος δεν θα είνε συνθήκαι οδυνηραί. Δεν θα πλήξουν την αξιοπρέπειαν του λαού μας, δεν θα του καταστήσουν θλιβεράν την ζωήν...".
Ο Πρωινός Τύπος δεν ήταν η μόνη εφημερίδα που "έγλειφε" το νέο καθεστώς, που μόνο καλά δεν προοιωνιζόταν για το μέλλον του τόπου. Σύμφωνα με την Ακρόπολι της ίδιας ημέρας, "Η ευημερία θα δημιουργηθή πάλιν με την πάροδον του χρόνου", η Καθημερινή σχολίαζε στις 29 Απριλίου ότι "Αι γερμανικαί Αρχαί, εμφορούμεναι από τας φιλικωτέρας των διαθέσεων απέναντι του ελληνικού Λαού, θα τον συντρέξουν εις πάσαν θετικήν και ανοικοδομητικήν προσπάθειαν", ενώ στις 2 Μαΐου το Ελεύθερον Βήμα σχολίαζε εκστασιασμένο από τις λεκτικές επιθέσεις φιλίας των Γερμανών αξιωματικών: "Με τοιαύτα αισθήματα εκ μέρους του γερμανικού στρατού και του γερμανικού Ράιχ απέναντι του έθνους μας ημπορούμεν να είμεθα βέβαιοι ότι η μεταξύ των παλαιά εμπιστοσύνη και φιλία ταχέως θα επανεύρουν την παλαιάν των χαρακτηριστικήν θερμότηταν".
Ακόμη και ο Αλέκος Σακελλάριος εξέφραζε την αισιοδοξία του για την "Καινούργια ζωή", όπως τιτλοφορείτο το χρονογράφημά του, που δημοσιεύτηκε στον Ασύρματο στις 29 Απριλίου:
"Η τραγική περιπέτεια του πολέμου - για μας εδώ, τουλάχιστον - ετελείωσε. Από χθες η ζωή ξανάρχισε πάλι να κυλάη ειρηνικά στους Αθηναϊκούς δρόμους. Τα καταστήματα ανοίξανε και στο καφενείο το γειτονικό ακούστηκε ξανά η γνώριμη φωνή του παληού γκαρσονιού, που μόλις απολύθηκε από τις τάξεις του στρατού:
- Ένα γλυκύ βραστόοον.
....Κουβέντες, πειράγματα και ασήμαντα μικροκαυγαδάκια, όπως ακριβώς και άλλοτε. τίποτα, μα τίποτα, δεν θυμίζει την τραγωδία του πολέμου. Όλα είναι στη θέσι τους, όπως και τότε. Αν μάλιστα εκεί στη γωνία, δίπλα στο παράθυρο, δεν υπήρχε ένα γραφείο άδειο, θα λεγε κανείς ότι ο πόλεμος δεν ήταν παρά ένα κακό, ένα εφιαλτικό όνειρο....
... Η ειρηνική ζωή μπήκε πάλι στο δρόμο της. Οι πληγές που μας άνοιξε ο πόλεμος είναι, βέβαια, μεγάλες. Αλλά, φτάνει να το θέλουμε εμείς και θα επουλωθούν σιγά-σιγά. Μια φορά, ο ιπποτικός νικητής μας - που ανεγνώρισε ανεπιφυλάκτως τον ηρωισμό μας και μας εδήλωσε καθαρά και ξάστερα ότι δεν έρχεται σαν εχθρός, αλλά σαν φίλος - είναι βέβαιον πως θα μας βοηθήση όσο μπορεί, για να φτιάξουμε ξανά την ζωή μας.
Ας σκουπίσουμε, λοιπόν, τα δάκρυά μας, ας οπλιστούμε με θάρρος κι' ας ριχτούμε μ' ενθουσιασμό στον καινούργιο αγώνα, στον ειρηνικό αγώνα της περισυλλογής, που είναι ίσως ο πιο δύσκολος απ' όλους, αλλά κι' ο πιο ιερός".
Τίποτε από αυτά δεν επιβεβαιώθηκε και η "καινούρια μέρα" της Ελλάδας ήταν τρισήμιση μαύρα χρόνια, πείνας, εξαθλίωσης, θανάτου και βασανιστηρίων.
Αν έχετε υπομονή, σχετικά θέματα είναι και αυτά:
Ο ελληνογερμανικός πόλεμος τον Απρίλιο του 1941 μέσα από τα επίσημα πολεμικά ανακοινωθέντα
Τα Χριστούγεννα του 1941 μέσα από την προπαγάνδα των εφημερίδων της εποχής
Οι πρώτες μέρες του ελληνοϊταλικού πολέμου στην πρώτη σελίδα μιας ιταλικής εφημερίδας
Η πρώτη πολεμική ανταπόκριση από το αλβανικό μέτωπο, που δημοσιεύτηκε σε ελληνική εφημερίδα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου