Πώς γιορταζόταν (πολύ) παλιότερα η εθνική επέτειος της 25ης Μαρτίου;

Κάποτε δεν γίνονταν μαθητικές παρελάσεις. Μάλιστα, πολύ παλιά δεν γίνονταν ούτε παρελάσεις του στρατού. Κι ας ήταν ακόμη πρόσφατες αναμνήσεις της επανάστασης του 1821 κι ας παλλόταν το λαϊκό αίσθημα από την προσμονή εκπλήρωσης της περιβόητης "Μεγάλης Ιδέας". Πώς ακριβώς γιόρταζαν, λοιπόν, οι μακρινοί πρόγονοί μας την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου πριν από πολλά, πολλά χρόνια;

1851

Συμπληρώνονταν τριάντα χρόνια από την ιστορική ημέρα του 1821, όμως ήταν μόλις η 14η χρονιά που γιορταζόταν επίσημα η εθνική επέτειος μέσα σε μια ατμόσφαιρα χαμηλών τόνων. Το πρωί πραγματοποιήθηκε δοξολογία στο ναό της αγίας Ειρήνης με την παρουσία της βασίλισσας Αμαλίας, που εκπροσωπούσε τον απόντα Όθωνα, ενώ παρόντες ήταν επίσης αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων, καθώς και πλήθος κόσμου. Στην κεφαλή της οδού Ερμού είχε στηθεί - κατά το έθιμο - μια αψίδα, στολισμένη με σημαίες και επιγραφές υπέρ της 25ης Μαρτίου, του βασιλικού ζεύγους, των "ευεργέτιδων Δυνάμεων" και του Συντάγματος.
Και όπως σχολίαζε ο Αιών, "Η χαρά υπήρχε καθ' όλην την ημέραν ταύτην εζωγραφισμένη εις των πολιτών τα πρόσωπα. Η κίνησις τούτων παρετηρήθη πολυπληθεστέρα ή (= παρά) εις ινάς των παρελθόντων χρόνων.... Το εσπέρας η πόλις εφωτοβόλει κατά μέγα μέρος υπό τας φωταψίας, πρόσφυξ δε τις μηχανικός διεσκέδασεν επί ικανήν ώραν τους πολίτας διά περιέργων πυροτεχνημάτων, λαμπρότερον των οποίων διεκρίθη το φέρον εν τω μέσω αυτού, ως εν τω μέσω αστέρων τετραγώνου, τον αριθμόν 25, ήτοι την 25 Μαρτίου".

1861

 Κι αυτήν τη χρονιά ο εορτασμός ήταν λιτός. Άλλωστε, στη διάρκεια βασιλείας του Όθωνα με μεγάλη λαμπρότητα γιορτάζονταν μονάχα οι βασιλικές επέτειοι, ενδεικτικά του προσωποκεντρικού χαρακτήρα οργάνωσης του κράτους  - ακόμη και μετά την παραχώρηση Συντάγματος το 1843.

Το πρωί, ο Όθωνας μαζί με τη σύζυγό του, Αμαλία, και τους αυλικούς του παρευρέθηκαν στη δοξολογία στο ναό της αγίας Ειρήνης, όπου επίσης παρευρισκόταν σύσσωμη η Ιερά Σύνοδος, το Διπλωματικό σώμα, οι επίτροποι της Βουλής και της Γερουσίας, όπως και οι υπάλληλοι. Στην οδό Ερμού μέχρι το προαύλιο του ναού ήταν παρατεταγμένος ο στρατός, ενώ στην παράταξη συμμετείχαν και οι μαθητές της στρατιωτικής σχολής. Μετά το τέλος της δοξολογίας, ο Όθωνας επέστρεψε στα ανάκτορα (το κτίριο της σημερινής Βουλής) και εμφανίστηκε στον εξώστη μαζί με την Αμαλία, ενώ ακούγονταν μουσικοί παιάνες. 

Στην Ερμού ανεγέρθηκε - για ακόμη μια χρονιά - αψίδα, που έφερε διάφορες πανηγυρικές επιγραφές, όπως αναφορές στην Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου και στο Σύνταγμα της Τροιζήνας, όχι όμως στο Σύνταγμα του 1844 ή στην Εθνοσυνέλευση του 1843, όπως παρατήρησε μερίδα του τύπου. "Αναγινώσκων ο Λαός τας επιγραφάς αυτάς, ανεμνήσθη ενδόξων ημερών, και επόθησε τους καιρούς εκείνους, καθ' ους το έθνος αυτοκυβερνάτο, αι δε Συνελεύσεις εκείναι, αγναί, και παρ' ουδενός ξενικού και αλλοφύλου στοιχείου επιβουλής μολυνόμεναι, ωδήγουν την Πατρίδα επί της οδού της τιμής και του μέλλοντος", σχολίαζε ο - αντιοθωνικών αισθημάτων - Αιών.
Στην αψίδα εκείνη υπήρχε επίσης εικόνα της Ελλάδας, που κοιτούσε προς την ανατολή, ενώ στα χέρια της κρατούσε τη σημαία των Ψαρών, στην οποία αναγραφόταν με κόκκινα γράμματα το σύνθημα της επανάστασης "ελευθερία ή θάνατος".
Και ενώ την ημέρα "ο Λαός απήλθεν εν πολήρει ησυχία και σιγή, παρέχων ούτω δείγματα φρονήσεως και τάξεως", κατά το σχόλιο της εφημερίδας Αιών, το βράδυ πολλοί κάτοικοι της Αθήνας συμμετείχαν με τον τρόπο τους, καθώς φώτισαν τα σπίτια τους φωτίζοντας παράλληλα και την πόλη. Μάλιστα, στις 11.30΄ το βράδυ περίπου 200 νέοι συγκεντρώθηκαν στην αψίδα της Ερμού, όπου και έψαλλαν τον εθνικό ύμνο, ενώ ο Αιών έγραψε ότι στη συνέχεια οι νέοι αυτοί μεταφέρθηκαν έξω από τη ρωσική πρεσβεία, όπου επίσης έψαλλαν τον εθνικό ύμνο και επευφημούσαν τον Ρώσο αυτοκράτορα (μια πληροφορία, που πάντως μπορεί και να είχε διογκωθεί από την εφημερίδα λόγω των πολιτικών της φρονημάτων).

1897

Παραμονές του "ατυχούς" ελληνοτουρκικού πολέμου και "Ποτέ ίσως από πολλών ετών δεν εωρτάσθη με τόσην επισημότητα και με τόσην συγκίνησιν και με τόσα δάκρυα η 25η Μαρτίου", όπως σχολίαζε την επομένη το Άστυ, που διαπίστωνε ότι "η 25η Μαρτίου παρήλθεν ήσυχος βεβαίως, αλλ' έδειξεν εναργώς την επιθυμίαν του λαού, την ακλόνητον, την καταφανή, όπως βαδίση προς τα εμπρός, όπως προχωρήση μέχρι εσχάτων διά μέσου όλων των εμποδίων και υπεράνω όλων των απειλών".
Δεν ήταν τυχαίο το ότι στο πλήθος, που είχε μαζευτεί στους δρόμους για τις διάφορες εκδηλώσεις, είχαν διανεμηθεί χαρτάκια με σύνθημα "Ζήτω ο πόλεμος!". Το ίδιο άλλωστε σύνθημα φώναζαν και οι  πολίτες, που υποδέχονταν τη βασιλική και την κυβερνητική πομπή στην Μητρόπολη για την τέλεση της πρωινής δοξολογίας. Το ίδιο σύνθημα κυριαρχούσε και στη συγκέντρωση των συντεχνιών στην πλατεία των αγίων Θεοδώρων στις 8 το πρωί, όπου το παρόν έδωσε και η αδελφότητα Υδραίων της πρωτεύουσας με την ιστορική σημαία του νησιού, που είχε χρησιμοποιηθεί από το στόλο του ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη κατά τη διάρκεια της επανάστασης.
Μετά το τέλος της δοξολογίας και την αποχώρηση των επισήμων ξεκίνησε η πομπή των Συντεχνιών υπό τους ήχους της μουσικής "Ολονυκτία της Κρήτης", προκαλώντας χειροκροτήματα και ζητωκραυγές από το πλήθος, σε μια περίοδο που το κρητικό ζήτημα μονοπωλούσε την ατζέντα - και θα ήταν άλλωστε η αφορμή για τον ελληνοτουρκικό πόλεμο, που θα ξεσπούσε λίγες μέρες μετά. Η πομπή κατέληξε στην πλατεία του Πανεπιστημίου, όπου έγινε η στέψη του Γρηγορίου Ε΄, του Ρήγα Φεραίου και του Αδαμάντιου Κοραή.
Προηγουμένως, τον πανηγυρικό λόγο είχε εκφωνήσει ο πρύτανις του πανεπιστημίου, Χατζηδάκης, ο οποίος ήταν απόλυτα εναρμονισμένος με το πολεμοχαρές κλίμα και σε κάποιο σημείο της ομιλίας του σημείωσε πομπωδώς:
"... Σήμερον το ελληνικόν έθνος είνε έθνος εν όπλοις, αψηφούν τους κινδύνους, οις έστησαν ημίν οι βάρβαροι και οι χειρότεροι αυτών κραταιοί της γης και ατενίζον την αναστήλωσιν της πατρίδος και την διεκδίκησιν των δικαιωμάτων αυτής. Σήμερον Αθηναίοι, Στερεοελλαδίται, Πελοποννήσιοι, Νησιώται και τέκνα της δούλης φευ εισέτι Ελλάδος, έδραξαν τα όπλα, όπως υπερασπισθώσι τους ήρωας αδελφούς της Κρήτης, και ίστανται εκεί, ένθα η τιμή και ο πατριωτισμός τους καλεί, έτοιμοι να χύσωσι το αίμα αυτών. Εζήσαμεν, ειργάσθημεν, ανεθρέψαμεν τα τέκνα μας, εμοχθήσαμεν υπέρ της πατρίδος, ίνα ίδωμεν την ημέραν ταύτην! Ιδού αύτη!..."
Το απόγευμα πραγματοποιήθηκε φιλοπολεμικό συλλαλητήριο στην πλατεία Ομονοίας, σκοπός του οποίου ήταν η κατάθεση ψηφίσματος στο βασιλιά Γεώργιο, μόνο που εκείνος απουσίαζε, όπως ανακοίνωσε στους συγκεντρωμένους ο στρατηγός Κορωναίος, που είχε αναλάβει την επίδοση. Ωστόσο, οι συγκεντρωμένοι δεν τον πίστεψαν, νόμισαν ότι τους κορόιδευε και ξέσπασαν επεισόδια! Η επέμβαση της αστυνομίας μετά από διαταγή του αστυνομικού διευθυντή, του περίφημου Μπαϊρακτάρη, έκανε χειρότερα τα πράγματα, με αποτέλεσμα πολλοί να τραυματιστούν και μεταξύ αυτών ο υπασπιστής του βασιλιά, Μπότσαρης. Και ενώ στην πλατεία των ανακτόρων σημειώνονταν επεισόδια, στην πλατεία Συντάγματος ο Γεννάδιος ανέβηκε στον εξώστη ενός οδοντιατρείου (του Τσιμωνίδου) και απευθύνθηκε σε μια πιο ήρεμη μερίδα του πλήθους, στην οποία διάβασε και το φιλοπολεμικό ψήφισμα, που προοριζόταν για τον Γεώργιο.

1910

Ένας εορτασμός ρουτίνας πραγματοποιήθηκε το 1910. Κατά την ανατολή του ηλίου αντήχησαν 21 κανονιοβολισμοί από το λόφο των Νυμφών, αναγγέλλοντας το επίσημο της ημέρας. Από τις 8 το πρωί σάλπιγγες και μουσικές, που παιάνιζαν εθνικά εμβατήρια, περιέρχονταν τους δρόμους τς Αθήνας, ενώ σιγά-σιγά άρχισε και η παράταξη περισσότερων από 5000 στρατιωτών στις οδούς Ερμού (μέχρι της Μητροπόλεως), Σταδίου και Φιλελλήνων, όπως και στην πλατεία Συντάγματος, αποτελώντας ουσιαστικά τιμητικό άγημα για τη βασιλική άμαξα, που θα κατευθυνόταν στη Μητρόπολη για την καθιερωμένη δοξολογία στις 10.30΄.
Η λήξη της δοξολογίας αναγγέλθηκε με κανονιοβολισμούς και ακολούθως οι φοιτητές μετέβησαν στο πανεπιστήμιο, όπου έγινε η στέψη των ανδριάντων του Ρήγα Φεραίου και του Γρηγορίου του Ε΄. Στις 15.30΄ ο Πανάγιος Τάφος διοργάνωσε εορταστική εκδήλωση στο Δημοτικό Θέατρο, στην οποία παρευρέθηκαν πολλοί επίσημοι. Τον πανηγυρικό της ημέρας εκφώνηση ο ρήτορας Δ. Ηλιόπουλος. Μετά το τέλος της ομιλίας προέβαλλε η εικόνα του Παλαιών Πατρών Γερμανού, η οποία τοποθετήθηκε σε άμαξα, μεταφερόμενη από φοιτητές (υπό τους ήχους παιάνων) στις οδούς Σταδίου, Ερμού και Αθηνάς με προορισμό τα γραφεία της Ενώσεως και του Συλλόγου(του Παναγίου Τάφου)., όπου ο Ηλιόπουλος απήγγειλε ποίημα αφιερωμένο στον Γερμανό. Το βράδυ υπουργεία και ιδιωτικά καταστήματα φωταγωγήθηκαν, ενώ η μουσική της φρουράς παρήλασε στους δρόμους της πρωτεύουσας παιανίζοντας εθνικά εμβατήρια.
Σε αντίστοιχο κλίμα, με πανηγυρικές εκδηλώσεις, ομιλίες, απαγγελίες ποιημάτων και φυσικά μουσικούς παιάνες πραγματοποιήθηκε ο εορτασμός και στις πόλεις της επαρχίας του μικρού ελληνικού κράτους (τα σύνορα του οποίου σταματούσαν στη Λάρισα και την Άρτα), ενώ μόνο στο Βόλο αναφερόταν η πραγματοποίηση παρέλασης από μαθητές των δημοτικών σχολείων της πόλης, σύμφωνα με το ρεπορτάζ της εφημερίδας Πατρίς (27.03.1910)

1913

Αν και η χρονιά αυτή ήταν η πρώτη, κατά την οποία υπήρχαν όλες οι προϋποθέσεις για έναν υπέρλαμπρο εορτασμό της εθνικής επετείου, λόγω των μεγάλων επιτυχιών του ελληνικού στρατού στον πόλεμο των προηγούμενων μηνών, η δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου δεν επέτρεψε την πραγματοποίηση εορταστικών εκδηλώσεων λόγω πένθους. Ο εορτασμός της 25ης Μαρτίου θα πραγματοποιούταν στις 21 Μαΐου, ημέρα της ονομαστικής γιορτής του Κωνσταντίνου, που είχε διαδεχθεί στο θρόνο τον πατέρα του.
Ωστόσο, στις 25.03.1913 οι εφημερίδες δεν παρέλειψαν να σχολιάσουν την ιστορική επέτειο τόσο με άρθρα όσο και με εικόνες, που συνέδεαν άμεσα την παράδοση του 1821 με τις πρόσφατες στρατιωτικές επιτυχίες. Αυτό αποτυπωνόταν στο σχετικό σκίτσο της εφημερίδας Αθήναι

... όπως και στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Πατρίς

1926

Ο δικτάτορας Θεόδωρος Πάγκαλος "έσπασε" το καθιερωμένο τυπικό με την πρωινή δοξολογία στο μητροπολιτικό ναό και αντ' αυτής οργάνωσε μια λαϊκή γιορτή, που πραγματοποιήθηκε στο Παναθηναϊκό στάδιο. Ήδη από τις 8 το πρωί ο κόσμος άρχισε να συρρέει και να κατακλύζει τις κερκίδες μέχρι τις 10 το πρωί, οπότε ο χώρος του Σταδίου γέμισε ασφυκτικά από 130.000 κόσμου, σύμφωνα με τον (φιλοκαθεστωτικό) Ελεύθερο Τύπο, που σχολίαζε: "Μεγαλοπρεπέστερος πανηγυρισμός της εθνικής εορτής δεν είχε σημειωθή, και οι παλαιότεροι Αθηναίοι δεν ενθυμούνται ομοίαν συμμετοχήν του Λαού εις την εορτήν".
Στις 10.30΄ το πρωί ξεκίνησε η προσέλευση των επισήμων: πρώτα οι αξιωματικοί του στρατού, ακολούθως ο δήμαρχος της Αθήνας (Πάτσης) με το δημοτικό συμβούλιο, οι πρεσβευτές ξένων χωρών, η Σύγκλητος του πανεπιστημίου και στο τέλος ο δικτάτορας με τη σύζυγό του. Και αφού ολοκληρώθηκε η "πασαρέλα" των επισήμων, στην κερκίδα των "υψηλών προσώπων" πραγματοποιήθηκε δοξολογία, που έκλεισε με τον ύμνο "Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα νικητήρια", τη ρίψη κανονιοβολισμών και την ταυτόχρονη έπαρση της ελληνικής σημαίας στο κέντρο του στίβου.
Ακολούθησε η επίδειξη εθνικών χορών από το Λύκειο Ελληνίδων (οι εφημερίδες ανέφεραν 27 ονόματα γυναικών-μελών του Λυκείου, που χόρεψαν) και η γιορτή έκλεισε χωρίς να πραγματοποιηθεί - "λόγω του πρωτοφανούς συνωστισμού" - η προγραμματισμένη παρέλαση των γυμνασίων και των εμπορικών σχολών. Στο εορταστικό κλίμα της ημέρας εντάσσονταν και τα εγκαίνια της Ακαδημίας μετά τις 4 το απόγευμα παρουσία πολλών επισήμων.
Μια φωτογραφία από την εξέδρα των επισήμων, που δημοσιεύτηκε την επόμενη μέρα στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος:

1930

Ξεχωριστός και υπέρλαμπρος ήταν ο εορτασμός της ιστορικής επετείου το 1930, οπότε γιορταζόταν και η Εκατονταετηρίδα, δηλαδή η συμπλήρωση 100 χρόνων από την επίσημη ίδρυση του ελληνικού κράτους.
Η ημέρα ξεκίνησε με κανονιοβολισμούς από το πυροβολείο του Λυκαβηττού, ενώ ακολούθησε η παράταξη του στρατού από το Προεδρικό μέγαρο μέχρι τη Μητρόπολη (διά μέσου της λεωφόρου Κηφισίας και των οδών Βασιλέως Γεωργίου, Ερμού και Ευαγγελιστρίας). Από το μέσο της Ερμού μέχρι το τέλος της παράταξης, είχε παραταχθεί ειδικό τάγμα 650 ευζώνων, όπου όλοι ήταν ντυμένοι με φουστανέλες, όμοιες μ' εκείνες που φορούσαν οι οπλαρχηγοί της επανάστασης, ενώ αντί για ξίφη έφεραν γιαταγάνια.
Στη Μητρόπολη πραγματοποιήθηκε η καθιερωμένη δοξολογία και στη συνέχεια, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίς, Ζαΐμης, επισκέφθηκε την οικία του προκατόχου του, ναύαρχου Κουντουριώτη, ο οποίος είχε διακριθεί στους βαλκανικούς πολέμους του 1912-13, σαν μια εκδήλωση απόδοσης τιμής στο πρόσωπό του. Την ίδια ώρα οι υπόλοιποι επίσημοι κατευθύνθηκαν στο Προεδρικό Μέγαρο, όπου ενεγράφησαν στο βιβλίο συγχαρητηρίων, που είχε ανοίξει ειδικά για την ημέρα εκείνη.
Στις 11.15΄ το πρωί, αμέσως μετά την άφιξη του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και του υπουργικού συμβουλίου, ξεκίνησε η καθιερωμένη τελετή στο Πανεπιστήμιο με την εκφώνηση πανηγυρικών ομιλιών και την κατάθεση στεφάνων στους ανδριάντες του Ρήγα Φεραίου, του Αδαμάντιου Κοραή και του Γρηγορίου του Ε΄.
Στις 12 το πρωί πραγματοποιήθηκε στρατιωτική παρέλαση στην οδό Πανεπιστημίου, ενώ το εορταστικό κλίμα συνεχίστηκε το απόγευμα (ώρα 16.00΄) στην Ακαδημία, όπου ο Κωστής Παλαμάς εκφώνησε τον πανηγυρικό της ημέρας. Ενδιαφέρον έχει ένα απόσπασμα, στο οποίο ο - αδίκως χαρακτηριζόμενος ως "εθνικιστής" - ποιητής προσδιόριζε το νέο περιεχόμενο της "Μεγάλης Ιδέας", που ουδεμία σχέση είχε με την εδαφική επέκταση: "Μεγάλη Ιδέα είνε και πρέπει να είνε η βαθμιαία, πολύμοχθος, ηρωική, μαρτυρική, ουδέποτε αυτάρκης, εις τα εμπρός πάντοτε βλέπουσα πάλη προς ανάπτυξιν, προς βελτίωσιν, προς επικράτησιν".
Ακολούθησε η απονομή διαφόρων βραβείων, ενώ μεταξύ των τιμηθέντων ήταν και η συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα για "την πατριωτικήν λογοτεχνικήν εργασίαν της και την όλην ευεργετικήν της δράσιν", όπως έγραφε την επομένη η εφημερίδα Πατρίς.
Κι αν έχετε απορία πώς γιορτάστηκε η 25η Μαρτίου 1930 στο Πειραιά, οι εκδηλώσεις ήταν λιτές. Στις 10.30΄ το πρωί πραγματοποιήθηκε δοξολογία στο ναό της αγίας Τριάδας, ενώ στις 5 το απόγευμα, ο δήμαρχος της πόλης (Παναγιωτόπουλος) εκφώνησε τον πανηγυρικό της ημέρας στο Δημοτικό Θέατρο. Ωστόσο, η ατμόσφαιρα στην πόλη ήταν εξόχως εορταστική, καθώς από το πρωί είχαν σημαιοστολιστεί τα δημόσια και ιδιωτικά καταστήματα, όπως επίσης όλα τα ελληνικά και ξένα ατμόπλοια, που βρίσκονταν αγκυροβολημένα στο λιμάνι. Τη δε νύχτα φωτίστηκαν τα τόξα επί της λεωφόρου Γεωργίου, ενώ φωταγωγήθηκαν το Λιμεναρχείο, τα γραφεία της Λιμενικής Επιτροπής και τα δημόσια καταστήματα της πόλης.



Σχετικά θέματα:
-- Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΠΕΤΕΙΟΥ ΤΗΣ 25ης ΜΑΡΤΙΟΥ
-- 25 ΜΑΡΤΙΟΥ 1921: Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ