Ποιες ήταν οι πρώτες Ελληνίδες που ασχολήθηκαν με το θέατρο; Ποια ήταν τα ονόματά τους και σε ποιες παραστάσεις εμφανίστηκαν; Πότε έγινε αυτό; Ποια ήταν η πρώτη Ελληνίδα που εμφανίστηκε σε αθηναϊκό θέατρο; Ποιες ήταν οι πρώτες επαγγελματίες ηθοποιοί, οι οποίες είχαν υπογράψει και συμβόλαια; Πώς αξιολογήθηκαν οι ερμηνείες τους από τον τύπο της εποχής; Ποιες ήταν όμως και οι δευτερο/τριτοαγωνίστριες, γυναίκες που μπορεί να μην ξεχώρισαν και να μην έγραψαν σημαντικές σελίδες στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου, όμως και μόνο η τόλμη τους ν' ανέβουν στη σκηνή αψηφώντας τα συντηρητικά ήθη της εποχής τους, που υποτιμούσε στον υπέρτατο βαθμό το επάγγελμα του ηθοποιού, αποτελεί γι' αυτές τίτλο τιμής και τις οφείλεται μια απλή έστω ονομαστική αναφορά. Εδώ θα διαβάσετε το πιο περιεκτικό αφιέρωμα που υπάρχει στο ίντερνετ αυτή τη στιγμή.
Σημαντικό: Αυτό το αφιέρωμα ήθελα να το είχα έτοιμο εχτές, που ήταν και η παγκόσμια μέρα της γυναίκας. Όμως ο όγκος του υλικού και των πληροφοριών, που είχα συγκεντρώσει, ήταν τόσο μεγάλος, ώστε μου πήρε περισσότερο χρόνο απ' ό,τι υπολόγιζα. Δεδομένων και άλλων εμπειριών μου, θα παρακαλούσα να μην αντιγράψετε το άρθρο αυτό στο ιστολόγιό σας (σίγουρα όχι, αν δεν έχετε πάρει την απαραίτητη άδεια από εμένα), γιατί είναι πολύ εύκολο το copy/paste ενός θέματος που θα μπορούσε να πάρει και τη μορφή ενός μίνι βιβλίου (ελπίζω να μην σας κουράσει η ανάγνωσή του!), όμως σκεφτείτε και το δικό μου κόπο που έψαξα και συγκέντρωσα όλες αυτές τις πληροφορίες. Σας ευχαριστώ!
Σημαντικό: Αυτό το αφιέρωμα ήθελα να το είχα έτοιμο εχτές, που ήταν και η παγκόσμια μέρα της γυναίκας. Όμως ο όγκος του υλικού και των πληροφοριών, που είχα συγκεντρώσει, ήταν τόσο μεγάλος, ώστε μου πήρε περισσότερο χρόνο απ' ό,τι υπολόγιζα. Δεδομένων και άλλων εμπειριών μου, θα παρακαλούσα να μην αντιγράψετε το άρθρο αυτό στο ιστολόγιό σας (σίγουρα όχι, αν δεν έχετε πάρει την απαραίτητη άδεια από εμένα), γιατί είναι πολύ εύκολο το copy/paste ενός θέματος που θα μπορούσε να πάρει και τη μορφή ενός μίνι βιβλίου (ελπίζω να μην σας κουράσει η ανάγνωσή του!), όμως σκεφτείτε και το δικό μου κόπο που έψαξα και συγκέντρωσα όλες αυτές τις πληροφορίες. Σας ευχαριστώ!
1. ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΗΘΟΠΟΙΟΙ
Οι ιστορικοί, που ασχολήθηκαν με το θέμα, εντόπισαν τις πρώτες Ελληνίδες ηθοποιούς στο Βουκουρέστι λίγα χρόνια πριν την Επανάσταση του 1821. Αναφέρεται η Μαριγώ Αλκαίου, η οποία υποδύθηκε την Οινώνη στη "Φαίδρα" του Γάλλου συγγραφέα Ρακίνα το 1819. Στην ίδια παράσταση έπαιξαν και δύο ακόμη γυναίκες, των οποίων γνωρίζουμε μόνο τα μικρά ονόματα: η Ειρήνη και η Ελένη, οι οποίες υποδύθηκαν αντίστοιχα τους ρόλους της Ισμήνης και της Πανόπης. Οι τρεις γυναίκες θα συμμετείχαν την ίδια περίοδο και σε μια ακόμη παράσταση, την "Πολυξένη" του Ιάκωβου Ρίζου Νερουλού.
Μια άλλη ηθοποιός ήταν η Κάκη Μαρία Παπαϊωάννου με καταγωγή από τη Θεσσαλονίκη. Αυτή υποδύθηκε την Τυλλία στον "Ιούνιο Βρούτο" του Βολταίρου και την Ισαβέλλα στο έργο "Φίλιππος Β' της Ισπανίας" του Αλφιέρι.
Η πρώτη εμφάνιση γυναίκας ηθοποιού στον κατεξοχήν ελλαδικό χώρο εντοπίζεται την Τήνο το Φεβρουάριο του 1825. Στο νησί ανέβηκαν οι παραστάσεις "Μάρκος Μπότσαρης" και "Μεγακλής", στις οποίες πήραν μέρος δύο ή τρεις γυναίκες, για τις οποίες γνωρίζουμε απλά ότι η μία ονομαζόταν Ειρήνη Βαρλαάμ, η δεύτερη Βιολέττα Πόμερ, ενώ ενδεχομένως να υπήρχε και τρίτη γυναίκα με το ίδιο επώνυμο (Πόμερ), αν και αυτό μάλλον εικάζεται και δεν επιβεβαιώνεται από ένα σχετικό με την παράσταση δημοσίευμα στην εφημερίδα Ο Φίλος του Νόμου, που εκδιδόταν στην Ύδρα κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Χωρίς ν' αναφέρεται ειδικά στις ερμηνείες των γυναικών, η εφημερίδα σχολίαζε ότι "οι υποκριταί ήρεσαν καθ' υπερβολήν εις το κοινόν και η παράστασις έγινε προσφυεστάτη και παθητικωτάτη".
Γυναίκες ηθοποιοί υπήρχαν και στα Επτάνησα. Για παράδειγμα, στις (28 Ιανουαρίου/) 9 Φεβρουαρίου 1833, όταν με αφορμή τη μετάβαση του Μεγάλου Αρμοστή λόρδου Νούγγεντ στη Λευκάδα ανέβηκε εκεί από την Ακαδημία των Φιλοτέχνων μια μελοδραματική σκηνή με τίτλο "Ο δαφνοστέφανος" γραμμένη στα ελληνικά από τους Σπυρίδωνα Ζαμπέλη και Ιωάννη Μαρίνο (και μελοποιημένη από τον Πίκολη), δυο ρόλους και πιο συγκεκριμένα τις βοσκοπούλες υποδύθηκαν οι Ακριβούλα Νικολάου Σταύρου και Αικατερίνη Καμπατσίνη. Ήταν οι πρώτες γυναίκες ηθοποιοί στη Λευκάδα - ερασιτέχνες βέβαια, όπως όλες οι γυναίκες ηθοποιοί που αναφέρθηκαν πιο πάνω.
Η Εφημερίς του Ηνωμένου Κράτους των Ιονικών Νήσων σχολίασε ότι παρότι οι δυο κοπέλες "εγυμνάσθηκαν ολιγώταταις ημέραις εις το τραγούδισμα και παράστασιν των μερών τους, και ώντας αυτή η πρώτη φορά όπου εμφανήσθηκαν εις το κοινόν υπερέβηκαν ταις ελπίδαις όλων και επροξένησαν μέγαν θαυμασμόν". Μάλιστα η εφημερίδα εξέφρασε την ευχή "το παράδειγμά τους ίνα συνεργήση να αφαιρέση, και είναι πλέον καιρός, από ταις οικογένειαις εκείναις ταις προλήψαις οπού ως τώρα επικρατούσαν ως προς την ανατροφήν των κορασίων [...] Ούτε πρέπει να αγνοούν πόσον συντείνη εις την παιδείαν και τον πολιτισμόν των λαών και εξαιρέτως εις την ευτυχίαν των οικογενειών η ανατροφή των γυναικών".
Η πρώτη σοβαρή προσπάθεια για τη συγκρότηση ενός ελληνικού θιάσου έγινε το φθινόπωρο του 1840 από τον γεννημένο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά εκ Ρουμανίας ερχόμενο Κωνσταντίνο Αριστία. Ο Αριστίας αναζήτησε ηθοποιούς για ν' ανεβάσει παραστάσεις στην Αθήνα και ανάμεσα σ' άλλους συμπεριέλαβε στο θίασό του και μια γυναίκα.
Αυτή ήταν η Μαρία Αγγελική Τζίβιτζα, η πρώτη γυναίκα που έπαιξε σε θεατρική παράσταση στην Αθήνα. Η πρώτη της εμφάνιση πραγματοποιήθηκε στις 24 Νοεμβρίου (/6 Δεκεμβρίου) 1840 στο μοναδικό θέατρο της ελληνικής πρωτεύουσας.
Λίγες μέρες νωρίτερα, η εφημερίδα Η Ταχύπτερος Φήμη προανήγγειλε:
"Την Κυριακήν 24 τ. μ. ο Κ. Αριστίας θέλει παραστήσει εις το ενταύθα θέατρον προς όφελος του τοσαύτα κοπιάσαντος και ζημιωθέντος διευθυντού των Ελλην. παραστήσεων· επίσης δε και η χαρίεσα νεάνις Κυρία Μαρία Αγγελική Τζίβιτζα θέλει αναβή την αυτήν κατά πρώτον εσπέραν εις την σκηνήν. Το θέατρον θα φωτισθή και η μουσική θα παίξη διάφορα Ελλην. άσματα".
Επρόκειτο για την τραγωδία "Αριστόδημος" του Ιταλού συγγραφέα Μέντι, που είχε μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Πίκκολο. Ο Αριστίας υποδύθηκε τον ομώνυμο ρόλο, ενώ η Τζίτζιβα υποσύθηκε την κόρη του, Κίσηρα. Δεν είναι γνωστά τα ονόματα των άλλων ηθοποιών - όλοι άνδρες.
Όσες εφημερίδες ασχολήθηκαν με τη θεατρική παράσταση, επικεντρώθηκαν κυρίως στον πρωταγωνιστή (και παραγωγό) Αριστία, τον οποίον αποθέωσαν στην κυριολεξία με μακροσκελέστετα σχόλια, ενώ μόνο παρεμπιπτόντως αναφέρθηκαν στη συμπρωταγωνίστριά του, για την οποία τα σχόλια ήταν επίσης θετικά.
Για παράδειγμα, το μεγαλύτερο μέρος της πρώτης σελίδας της εφημερίδας Αιών καταλάμβανε ένα άρθρο με τίτλο "Ο Κύριος Κ. Αριστίας", ένας διθυραμβικός ύμνος υπέρ του "διάσημου Έλληνα υποκριτή", ο οποίος "ήρχησε θερίζων και εις τας Αθήνας τους ωραίους καρπούς σκοπού ευγενούς, σκοπού βλαστάνοντος εις τους βαθείς αύλακας μόνης της πατριωτικής καρδίας", ενώ σε άλλο σημείο παρομοιαζόταν ακόμη και ως "νέος Αισχύλος" - άσχετα αν ο Αισχύλος ήταν θεατρικός συγγραφέας και όχι ηθοποιός!
Το άρθρο εκτιμούσε ότι η παράσταση της 24ης Νοεμβρίου 1840 θα αποτελούσε την αφορμή για την αναγέννηση του ελληνικού θεάτρου και την υποχώρηση του ιταλικού μελοδράματος, το οποίο "τι άλλο επαρουσίασεν άχρι τούδε ειμή θηλυπρέπειαν, ηδύτητας και μανίας έρωτος;". Δεν γινόταν καμία αναφορά στην Τζίβιτζα, απλά στα πλαίσια ανάλυσης της παράστασης ο αρθρογράφος σχολίασε τη σκηνή όπου ο Αριστόδημος αγκάλιαζε την κόρη του Κίσηρα, μια αρκετά συγκινητική σκηνή, χάρη της οποίας "έρρευσαν δάκρυα από τους οφθαλμούς όλων διά την δυστυχή ειμαρμένην ταύτης, και του πατρός την τρομεράν λύπην".
Η εφημερίδα Μέλισσα σχολίασε ότι στο "γεμάτον υπέρ άλλοτε ποτέ" θέατρο, οι θεατές "μ' ενθουσιασμόν μεγάλον έβλεπαν τον άριστον τούτον των ηθοποιών, τον συναμιλλώμενον προς τους διασημοτέρους των Ιταλών τραγικούς, με πάλλουσαν ωσαύτως καρδίαν εθεώρουν και νεάνιδα Ελληνίδα ηθοποιόν υποσχομένην μέλλον λαμπρόν" (και παράλληλα αγανακτούσαν με "τινάς εκτεθηλυμένους αναξίους Ελληνικού ονόματος, και τινας διεφθαρμένους και κακοζήλους απάτριδας, κινούντας ταραχήν και γέλωτα μεταξύ των, διά να συγχέωσι δήθεν την παράστασιν").
Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος περιορίστηκε ν' αναφέρει ότι "η ενδυθείσα το πρόσωπον της κόρης του Αριστοδήμου νέα δίδει τωόντι τας καλλιτέρας ελπίδας", ενώ ο Φίλος του Λαού στα πλαίσια μιας εξαιρετικά αναλυτικής και λεπομερέστατης κριτικής της παράστασης σχολίασε μια σκηνή του έργου, όταν η Τζίτζιβα (χωρίς να την κατονομάζει, αλλά αναφέροντας το όνομα της ηρωίδας που εκείνη υποδύθηκε, δηλαδή την Κισήρα) "επέτυχε μάλιστα αρκετά και προμηνύει δάφνας μελλούσας. Πρέπει όμως να της παρατηρηθή προχείρως ότι δεν πρέπει να καλύπτη το πρόσωπόν της με τας χείρας της διά να δείξη ότι κλαίει. Τούτο είναι ελάττωμα και τα ελαττώματα αποφεύγουν αι καλαί τέχναι· ως ελάττωμα δε τούτο εκίνησε και τον γέλωτα των θεατών, όπερ είναι ικανή απόδειξις. Τέλος, πρέπει να δεικνύη περισσότερον πάθος και ολιγώτερα δάκρυα. Ο Αριστόδημος εμπορεί να βλέπη τα δάκρυά της και χωρίς να ήναι ανάγκη να τα είδη και το ακροατήριον με το τοιούτον σχήμα"!
Η Ταχύπτερος Φήμη, ήταν η μόνη εφημερίδα που ανέφερε το όνομα της γυναίκας ηθοποιούς - για δεύτερη μάλιστα φορά: "Ότε μάλιστα εφάνη εις την σκηνήν η το πρόσωπον της Κισήρας φέρουσα Κ. Μαρ. Αγγελ. Τζίβιτζα το ακροατήριον έμεινε κεχηνώς, διαπορών διά την γιγαντιαίαν της πρόοδον κατά το ολιγοήμερον των γυμνασιών της διάστημα, η δε πρόοδος αύτη διαβεβαίωσε τους πάντας, ότι υπό τον νέον Αισχύλον η Ελλάς θέλει αποκτήσει υποκριτάς μοναδικούς εις το είδος των".
Δυο εβδομάδες μετά (8/20 Δεκεμβρίου 1840) ο "Αριστόδημος" παρουσιάστηκε για δεύτερη φορά και αυτή ήταν η δεύτερη και τελευταία εμφάνιση της Μαρίας Αγγελικής Τζίτζιβα. Παρά τις καλές προθέσεις και παρά τα αποθεωτικά σχόλια του τύπου, που ζητούσαν από τις αρχές να συνδράμουν με κάθε μέσο στην προσπάθεια του Κωνσταντίνου Αριστία, η οθωνική διοίκηση δεν έδειξε το παραμικρό ενδιαφέρον κι έτσι ο ταλαντούχος ηθοποιός επέστρεψε στο Βουκουρέστι και σήμερα θεωρείται ο άνθρωπος που έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη του ρουμανικού θεάτρου.
Τι απέγινε η Τζίτζιβα παραμένει άγνωστο, όμως δεν φαίνεται να επέμεινε στο θέατρο ούτε και ανταποκρίθηκε στην επόμενη μεγάλη προσπάθεια ίδρυσης σοβαρού ελληνικού θεάτρου, που θα πραγματοποιούταν δυο χρόνια αργότερα, το Σεπτέμβριο του 1842, όταν εμφανίστηκαν και οι πρώτες επαγγελματίες γυναίκες ηθοποιοί του ελληνικού κράτους.
Η πρώτη εμφάνιση γυναίκας ηθοποιού στον κατεξοχήν ελλαδικό χώρο εντοπίζεται την Τήνο το Φεβρουάριο του 1825. Στο νησί ανέβηκαν οι παραστάσεις "Μάρκος Μπότσαρης" και "Μεγακλής", στις οποίες πήραν μέρος δύο ή τρεις γυναίκες, για τις οποίες γνωρίζουμε απλά ότι η μία ονομαζόταν Ειρήνη Βαρλαάμ, η δεύτερη Βιολέττα Πόμερ, ενώ ενδεχομένως να υπήρχε και τρίτη γυναίκα με το ίδιο επώνυμο (Πόμερ), αν και αυτό μάλλον εικάζεται και δεν επιβεβαιώνεται από ένα σχετικό με την παράσταση δημοσίευμα στην εφημερίδα Ο Φίλος του Νόμου, που εκδιδόταν στην Ύδρα κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Χωρίς ν' αναφέρεται ειδικά στις ερμηνείες των γυναικών, η εφημερίδα σχολίαζε ότι "οι υποκριταί ήρεσαν καθ' υπερβολήν εις το κοινόν και η παράστασις έγινε προσφυεστάτη και παθητικωτάτη".
Γυναίκες ηθοποιοί υπήρχαν και στα Επτάνησα. Για παράδειγμα, στις (28 Ιανουαρίου/) 9 Φεβρουαρίου 1833, όταν με αφορμή τη μετάβαση του Μεγάλου Αρμοστή λόρδου Νούγγεντ στη Λευκάδα ανέβηκε εκεί από την Ακαδημία των Φιλοτέχνων μια μελοδραματική σκηνή με τίτλο "Ο δαφνοστέφανος" γραμμένη στα ελληνικά από τους Σπυρίδωνα Ζαμπέλη και Ιωάννη Μαρίνο (και μελοποιημένη από τον Πίκολη), δυο ρόλους και πιο συγκεκριμένα τις βοσκοπούλες υποδύθηκαν οι Ακριβούλα Νικολάου Σταύρου και Αικατερίνη Καμπατσίνη. Ήταν οι πρώτες γυναίκες ηθοποιοί στη Λευκάδα - ερασιτέχνες βέβαια, όπως όλες οι γυναίκες ηθοποιοί που αναφέρθηκαν πιο πάνω.
Η Εφημερίς του Ηνωμένου Κράτους των Ιονικών Νήσων σχολίασε ότι παρότι οι δυο κοπέλες "εγυμνάσθηκαν ολιγώταταις ημέραις εις το τραγούδισμα και παράστασιν των μερών τους, και ώντας αυτή η πρώτη φορά όπου εμφανήσθηκαν εις το κοινόν υπερέβηκαν ταις ελπίδαις όλων και επροξένησαν μέγαν θαυμασμόν". Μάλιστα η εφημερίδα εξέφρασε την ευχή "το παράδειγμά τους ίνα συνεργήση να αφαιρέση, και είναι πλέον καιρός, από ταις οικογένειαις εκείναις ταις προλήψαις οπού ως τώρα επικρατούσαν ως προς την ανατροφήν των κορασίων [...] Ούτε πρέπει να αγνοούν πόσον συντείνη εις την παιδείαν και τον πολιτισμόν των λαών και εξαιρέτως εις την ευτυχίαν των οικογενειών η ανατροφή των γυναικών".
2. Η ΠΡΩΤΗ ΕΛΛΗΝΙΔΑ ΣΕ ΑΘΗΝΑΪΚΟ ΘΕΑΤΡΟ
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το θέατρο στην Ελλάδα χώλαινε. Παρουσιάζονταν κατά καιρούς ελληνικά θεατρικά έργα από πρόχειρους θιάσους, όμως κατά κύριο λόγο το θέατρο ήταν υπόθεση διάφορων ιταλικών μελοδραματικών θιάσων, οι οποίοι σημείωναν αρκετή επιτυχία, ενώ οι γυναίκες των θιάσων - όλες Ιταλίδες - αποτελούσαν αντικείμενο λατρείας από τους άνδρες κατοίκους της πρωτεύουσας.Η πρώτη σοβαρή προσπάθεια για τη συγκρότηση ενός ελληνικού θιάσου έγινε το φθινόπωρο του 1840 από τον γεννημένο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά εκ Ρουμανίας ερχόμενο Κωνσταντίνο Αριστία. Ο Αριστίας αναζήτησε ηθοποιούς για ν' ανεβάσει παραστάσεις στην Αθήνα και ανάμεσα σ' άλλους συμπεριέλαβε στο θίασό του και μια γυναίκα.
Αυτή ήταν η Μαρία Αγγελική Τζίβιτζα, η πρώτη γυναίκα που έπαιξε σε θεατρική παράσταση στην Αθήνα. Η πρώτη της εμφάνιση πραγματοποιήθηκε στις 24 Νοεμβρίου (/6 Δεκεμβρίου) 1840 στο μοναδικό θέατρο της ελληνικής πρωτεύουσας.
Λίγες μέρες νωρίτερα, η εφημερίδα Η Ταχύπτερος Φήμη προανήγγειλε:
"Την Κυριακήν 24 τ. μ. ο Κ. Αριστίας θέλει παραστήσει εις το ενταύθα θέατρον προς όφελος του τοσαύτα κοπιάσαντος και ζημιωθέντος διευθυντού των Ελλην. παραστήσεων· επίσης δε και η χαρίεσα νεάνις Κυρία Μαρία Αγγελική Τζίβιτζα θέλει αναβή την αυτήν κατά πρώτον εσπέραν εις την σκηνήν. Το θέατρον θα φωτισθή και η μουσική θα παίξη διάφορα Ελλην. άσματα".
Επρόκειτο για την τραγωδία "Αριστόδημος" του Ιταλού συγγραφέα Μέντι, που είχε μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Πίκκολο. Ο Αριστίας υποδύθηκε τον ομώνυμο ρόλο, ενώ η Τζίτζιβα υποσύθηκε την κόρη του, Κίσηρα. Δεν είναι γνωστά τα ονόματα των άλλων ηθοποιών - όλοι άνδρες.
Όσες εφημερίδες ασχολήθηκαν με τη θεατρική παράσταση, επικεντρώθηκαν κυρίως στον πρωταγωνιστή (και παραγωγό) Αριστία, τον οποίον αποθέωσαν στην κυριολεξία με μακροσκελέστετα σχόλια, ενώ μόνο παρεμπιπτόντως αναφέρθηκαν στη συμπρωταγωνίστριά του, για την οποία τα σχόλια ήταν επίσης θετικά.
Για παράδειγμα, το μεγαλύτερο μέρος της πρώτης σελίδας της εφημερίδας Αιών καταλάμβανε ένα άρθρο με τίτλο "Ο Κύριος Κ. Αριστίας", ένας διθυραμβικός ύμνος υπέρ του "διάσημου Έλληνα υποκριτή", ο οποίος "ήρχησε θερίζων και εις τας Αθήνας τους ωραίους καρπούς σκοπού ευγενούς, σκοπού βλαστάνοντος εις τους βαθείς αύλακας μόνης της πατριωτικής καρδίας", ενώ σε άλλο σημείο παρομοιαζόταν ακόμη και ως "νέος Αισχύλος" - άσχετα αν ο Αισχύλος ήταν θεατρικός συγγραφέας και όχι ηθοποιός!
Το άρθρο εκτιμούσε ότι η παράσταση της 24ης Νοεμβρίου 1840 θα αποτελούσε την αφορμή για την αναγέννηση του ελληνικού θεάτρου και την υποχώρηση του ιταλικού μελοδράματος, το οποίο "τι άλλο επαρουσίασεν άχρι τούδε ειμή θηλυπρέπειαν, ηδύτητας και μανίας έρωτος;". Δεν γινόταν καμία αναφορά στην Τζίβιτζα, απλά στα πλαίσια ανάλυσης της παράστασης ο αρθρογράφος σχολίασε τη σκηνή όπου ο Αριστόδημος αγκάλιαζε την κόρη του Κίσηρα, μια αρκετά συγκινητική σκηνή, χάρη της οποίας "έρρευσαν δάκρυα από τους οφθαλμούς όλων διά την δυστυχή ειμαρμένην ταύτης, και του πατρός την τρομεράν λύπην".
Η εφημερίδα Μέλισσα σχολίασε ότι στο "γεμάτον υπέρ άλλοτε ποτέ" θέατρο, οι θεατές "μ' ενθουσιασμόν μεγάλον έβλεπαν τον άριστον τούτον των ηθοποιών, τον συναμιλλώμενον προς τους διασημοτέρους των Ιταλών τραγικούς, με πάλλουσαν ωσαύτως καρδίαν εθεώρουν και νεάνιδα Ελληνίδα ηθοποιόν υποσχομένην μέλλον λαμπρόν" (και παράλληλα αγανακτούσαν με "τινάς εκτεθηλυμένους αναξίους Ελληνικού ονόματος, και τινας διεφθαρμένους και κακοζήλους απάτριδας, κινούντας ταραχήν και γέλωτα μεταξύ των, διά να συγχέωσι δήθεν την παράστασιν").
Ο Ελληνικός Ταχυδρόμος περιορίστηκε ν' αναφέρει ότι "η ενδυθείσα το πρόσωπον της κόρης του Αριστοδήμου νέα δίδει τωόντι τας καλλιτέρας ελπίδας", ενώ ο Φίλος του Λαού στα πλαίσια μιας εξαιρετικά αναλυτικής και λεπομερέστατης κριτικής της παράστασης σχολίασε μια σκηνή του έργου, όταν η Τζίτζιβα (χωρίς να την κατονομάζει, αλλά αναφέροντας το όνομα της ηρωίδας που εκείνη υποδύθηκε, δηλαδή την Κισήρα) "επέτυχε μάλιστα αρκετά και προμηνύει δάφνας μελλούσας. Πρέπει όμως να της παρατηρηθή προχείρως ότι δεν πρέπει να καλύπτη το πρόσωπόν της με τας χείρας της διά να δείξη ότι κλαίει. Τούτο είναι ελάττωμα και τα ελαττώματα αποφεύγουν αι καλαί τέχναι· ως ελάττωμα δε τούτο εκίνησε και τον γέλωτα των θεατών, όπερ είναι ικανή απόδειξις. Τέλος, πρέπει να δεικνύη περισσότερον πάθος και ολιγώτερα δάκρυα. Ο Αριστόδημος εμπορεί να βλέπη τα δάκρυά της και χωρίς να ήναι ανάγκη να τα είδη και το ακροατήριον με το τοιούτον σχήμα"!
Η Ταχύπτερος Φήμη, ήταν η μόνη εφημερίδα που ανέφερε το όνομα της γυναίκας ηθοποιούς - για δεύτερη μάλιστα φορά: "Ότε μάλιστα εφάνη εις την σκηνήν η το πρόσωπον της Κισήρας φέρουσα Κ. Μαρ. Αγγελ. Τζίβιτζα το ακροατήριον έμεινε κεχηνώς, διαπορών διά την γιγαντιαίαν της πρόοδον κατά το ολιγοήμερον των γυμνασιών της διάστημα, η δε πρόοδος αύτη διαβεβαίωσε τους πάντας, ότι υπό τον νέον Αισχύλον η Ελλάς θέλει αποκτήσει υποκριτάς μοναδικούς εις το είδος των".
Δυο εβδομάδες μετά (8/20 Δεκεμβρίου 1840) ο "Αριστόδημος" παρουσιάστηκε για δεύτερη φορά και αυτή ήταν η δεύτερη και τελευταία εμφάνιση της Μαρίας Αγγελικής Τζίτζιβα. Παρά τις καλές προθέσεις και παρά τα αποθεωτικά σχόλια του τύπου, που ζητούσαν από τις αρχές να συνδράμουν με κάθε μέσο στην προσπάθεια του Κωνσταντίνου Αριστία, η οθωνική διοίκηση δεν έδειξε το παραμικρό ενδιαφέρον κι έτσι ο ταλαντούχος ηθοποιός επέστρεψε στο Βουκουρέστι και σήμερα θεωρείται ο άνθρωπος που έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη του ρουμανικού θεάτρου.
Τι απέγινε η Τζίτζιβα παραμένει άγνωστο, όμως δεν φαίνεται να επέμεινε στο θέατρο ούτε και ανταποκρίθηκε στην επόμενη μεγάλη προσπάθεια ίδρυσης σοβαρού ελληνικού θεάτρου, που θα πραγματοποιούταν δυο χρόνια αργότερα, το Σεπτέμβριο του 1842, όταν εμφανίστηκαν και οι πρώτες επαγγελματίες γυναίκες ηθοποιοί του ελληνικού κράτους.
3. ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΗΘΟΠΟΙΟΙ
Στις 11 Σεπτεμβρίου 1842, ενώπιον του συμβολαιογράφου Αθηνών Κ. Πιττάρη υπογράφηκε το καταστατικό της "Εταιρίας του εν Αθήναις θεάτρου" με ιδρυτικά μέλη τους Ν. Σκούφο, Δ. Λεβίδη, Π. Δηλιγιάννη, Στ. Στέγγελ, Κ. Μπότσαρη, Κυρ. Δομνάνδο, Αλ. Ραγκαβή, Γρ. Καμπούρογλου, Κ. Μαργαρίτη, Ι. Δημόπουλο κ.ά. Στο δέκατο έβδομο άρθρο του καταστατικού οριζόταν ότι "η επιτροπή θέλει λάβει πρόνοιαν εκτός των μελοδραμάτων να διοργανώση εταιρίαν διά τας παραστάσεις ελληνικών δραμάτων".
Τα μέλη της εταιρίας αναζήτησαν ηθοποιούς, άνδρες και γυναίκες, για να προχωρήσουν στην κατάρτιση θιάσου. Με δεδομένο ότι μέχρι τότε τα θεατρικά δρώμενα της πρωτεύουσας μονοπωλούσαν οι ιταλικοί θίασοι, ενώ η μοναδική σοβαρή προσπάθεια Ελλήνων το 1840 δεν κατάφερε να ολοκληρωθεί, η αναζήτηση νέων ταλέντων - πόσο μάλλον γυναικών ηθοποιών - ήταν πολύ δύσκολη υπόθεση. Έτσι, η Εταιρία ζήτησε τη συνδρομή ακόμη και του δημάρχου της Αθήνας:
Προς τον κ. Δήμαρχον Αθηνών,
Προτιθεμένη να εκγυμνάση υποκριτάς και μουσικούς Έλληνας και Ελληνίδας διά τας θεατρικάς παραστάσεις η επιτροπή του θεάτρου, συνεφώνησε μετά του μουσικοδιδασκάλου κ. Φαβρικέζη να παραδίδη ούτος μουσικήν καθ' εκάστην εις ώρας προσδιωρισμένας δαπάναις της επιτροπής εις εξ πτωχάς νεανίδας αίτινες ήθελον υποσχεθή να υπηρετήσωσιν από σκηνής κατά τας δυνάμεις των. Παρακαλείσθε λοιπόν, κ. Δήμαρχε, να ενεργήσητε ό,τι δέον διά να ευρεθώσι μεταξύ των εν τη πόλει ταύτη πτωχών οικογενειών αι περί ων ο λόγος νεάνιδες όπως διατάξη η επιτροπή τα περαιτέρω· προσθετέον ότι τα κοράσια πρέπει να είναι κόσμια και ευειδή.
Μικρή σημασία έχει ποια ήταν η πρώτη που εμφανίστηκε στην Εταιρία ή ποια ήταν η πρώτη Ελληνίδα που υπέγραψε συμβόλαιο με την εν λόγω επιτροπή. Άλλωστε, ούτε η πρώτη Ελληνίδα ηθοποιός ήταν ούτε καν η πρώτη που ανέβηκε σε αθηναϊκή θεατρική σκηνή. Ωστόσο, στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, με το όνομα της Μαρίας Αγγελικής Τζίτζιβα, που όπως είδαμε καταγράφηκε μόνο σε δύο δημοσιεύματα του Νοεμβρίου 1840, να έχει ξεχαστεί, το ερώτημα αυτό έδωσε αφορμή για αντιπαραθέσεις ιστορικών από τις στήλες των εφημερίδων, όπως μεταξύ του Θεόδωρου Βελλιανίτη και του Νικόλαου Λάσκαρη στην εφημερίδα Αθήναι τον Ιανουάριο του 1915. Ποια λοιπόν ήταν η πρώτη; η Αθηνά Φιλιππάκη ή η Αικατερίνη Παναγιώτου;
Ο Βελλιανίτης ανέτρεχε στα Απομνημονεύματα του Αλέξανδρου Ραγκαβή, όπου περιγράφεται πώς εμφανίστηκε ενώπιον της επιτροπής η πρώτη υποψήφια, συνοδευόμενη από τη μητέρα της. Ο Ραγκαβής δεν έγραφε το όνομα του κοριτσιού, όμως είναι γνωστό ότι αναφερόταν στην Αθηνά Φιλιππάκη. Διαβάζουμε:
"Ημέραν τινά, ενώ ήμην επί της σκηνής, παρευρισκόμενος εις προγύμνασιν, παρουσιάσθη γραία τις εκ Κωνσταντινουπόλεως, και προσήγαγεν ημίν θυγάτριον, φαινόμενον μόλις δωδεκαετές, την όψιν κίτρινον, ισχνόν, άσχημον, την φωνήν έχον οξείαν και ήκιστα μελωδικήν. Το μόνον δ' αυτού πλεονέκτημα ην ότι ήξευρε τινα γράμματα, ως η μήτηρ μοι είπεν. Η κοινή των μελών της επιτροπής απεφάνθη ότι πρέπει ν' αποβάλωμεν την υποψήφιον. Εγώ όμως άλλως απεφάνθην, διότι εφρόνουν ότι, οιαδήποτε, η μικρά αύτη κόρη ην πολύτιμος ως πρώτον βήμα και ως παράδειγμα. Την εδέχθημεν λοιπόν και τη εδώκαμεν εκατοντάδραχμον μηνιαίαν σύνταξιν και διδάσκαλον. Δεν έμεινεν η πρώτη αύτη απόπειρα άνευ καρπών. Η επιτυχία της πρώτης ηθοποιού, ο ενθουσιασμός ον η παρουσία της διήγειρε και τα υλικά κέρδη α ούτος επέφερεν, είλκυσαν και άλλας εις μίμησιν".
Στα Απομνημονεύματά του, ο Ραγκαβής περιέγραφε πώς στη συνέχεια έγινε ηθοποιός και η Αικατερίνη Παναγιώτου:
"Μεταξύ των κορασίων άτινα ειργάζοντο εν τω μεταξουργείω του γαμβρού μου Σκην ήτο και νέα τις Ηπειρώτις, Αικατερίνη το όνομα, ην δε τόσον σπανίας ωραιότητος, ώστε πάντες οι φίλοι και γνώριμοι της οικογενείας επεσκέπτοντο το μεταξουργείον προ πάντων ίνα την ίδωσιν. Επιστρέφων δ' εγώ ποτε εξ οδοιπορίας εις την Ευρώπην, ότε το πρώτον επεσκέφθην το θέατρον, και προ της παραστάσεως, ως πρόεδρος της επιτροπής εισήλθον εις τα παρασκήνια, τις υπήρξεν η έκπληξίς μου ν' απαντήσω εκεί την άλλοτε ρακένδυτον και γυμνόποδα Αικατερίνην μεγαλοπρεπέστατα ως βασίλισσαν εστολισμένην".
Τα μέλη της εταιρίας αναζήτησαν ηθοποιούς, άνδρες και γυναίκες, για να προχωρήσουν στην κατάρτιση θιάσου. Με δεδομένο ότι μέχρι τότε τα θεατρικά δρώμενα της πρωτεύουσας μονοπωλούσαν οι ιταλικοί θίασοι, ενώ η μοναδική σοβαρή προσπάθεια Ελλήνων το 1840 δεν κατάφερε να ολοκληρωθεί, η αναζήτηση νέων ταλέντων - πόσο μάλλον γυναικών ηθοποιών - ήταν πολύ δύσκολη υπόθεση. Έτσι, η Εταιρία ζήτησε τη συνδρομή ακόμη και του δημάρχου της Αθήνας:
Προς τον κ. Δήμαρχον Αθηνών,
Προτιθεμένη να εκγυμνάση υποκριτάς και μουσικούς Έλληνας και Ελληνίδας διά τας θεατρικάς παραστάσεις η επιτροπή του θεάτρου, συνεφώνησε μετά του μουσικοδιδασκάλου κ. Φαβρικέζη να παραδίδη ούτος μουσικήν καθ' εκάστην εις ώρας προσδιωρισμένας δαπάναις της επιτροπής εις εξ πτωχάς νεανίδας αίτινες ήθελον υποσχεθή να υπηρετήσωσιν από σκηνής κατά τας δυνάμεις των. Παρακαλείσθε λοιπόν, κ. Δήμαρχε, να ενεργήσητε ό,τι δέον διά να ευρεθώσι μεταξύ των εν τη πόλει ταύτη πτωχών οικογενειών αι περί ων ο λόγος νεάνιδες όπως διατάξη η επιτροπή τα περαιτέρω· προσθετέον ότι τα κοράσια πρέπει να είναι κόσμια και ευειδή.
Μικρή σημασία έχει ποια ήταν η πρώτη που εμφανίστηκε στην Εταιρία ή ποια ήταν η πρώτη Ελληνίδα που υπέγραψε συμβόλαιο με την εν λόγω επιτροπή. Άλλωστε, ούτε η πρώτη Ελληνίδα ηθοποιός ήταν ούτε καν η πρώτη που ανέβηκε σε αθηναϊκή θεατρική σκηνή. Ωστόσο, στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, με το όνομα της Μαρίας Αγγελικής Τζίτζιβα, που όπως είδαμε καταγράφηκε μόνο σε δύο δημοσιεύματα του Νοεμβρίου 1840, να έχει ξεχαστεί, το ερώτημα αυτό έδωσε αφορμή για αντιπαραθέσεις ιστορικών από τις στήλες των εφημερίδων, όπως μεταξύ του Θεόδωρου Βελλιανίτη και του Νικόλαου Λάσκαρη στην εφημερίδα Αθήναι τον Ιανουάριο του 1915. Ποια λοιπόν ήταν η πρώτη; η Αθηνά Φιλιππάκη ή η Αικατερίνη Παναγιώτου;
Ο Βελλιανίτης ανέτρεχε στα Απομνημονεύματα του Αλέξανδρου Ραγκαβή, όπου περιγράφεται πώς εμφανίστηκε ενώπιον της επιτροπής η πρώτη υποψήφια, συνοδευόμενη από τη μητέρα της. Ο Ραγκαβής δεν έγραφε το όνομα του κοριτσιού, όμως είναι γνωστό ότι αναφερόταν στην Αθηνά Φιλιππάκη. Διαβάζουμε:
"Ημέραν τινά, ενώ ήμην επί της σκηνής, παρευρισκόμενος εις προγύμνασιν, παρουσιάσθη γραία τις εκ Κωνσταντινουπόλεως, και προσήγαγεν ημίν θυγάτριον, φαινόμενον μόλις δωδεκαετές, την όψιν κίτρινον, ισχνόν, άσχημον, την φωνήν έχον οξείαν και ήκιστα μελωδικήν. Το μόνον δ' αυτού πλεονέκτημα ην ότι ήξευρε τινα γράμματα, ως η μήτηρ μοι είπεν. Η κοινή των μελών της επιτροπής απεφάνθη ότι πρέπει ν' αποβάλωμεν την υποψήφιον. Εγώ όμως άλλως απεφάνθην, διότι εφρόνουν ότι, οιαδήποτε, η μικρά αύτη κόρη ην πολύτιμος ως πρώτον βήμα και ως παράδειγμα. Την εδέχθημεν λοιπόν και τη εδώκαμεν εκατοντάδραχμον μηνιαίαν σύνταξιν και διδάσκαλον. Δεν έμεινεν η πρώτη αύτη απόπειρα άνευ καρπών. Η επιτυχία της πρώτης ηθοποιού, ο ενθουσιασμός ον η παρουσία της διήγειρε και τα υλικά κέρδη α ούτος επέφερεν, είλκυσαν και άλλας εις μίμησιν".
Στα Απομνημονεύματά του, ο Ραγκαβής περιέγραφε πώς στη συνέχεια έγινε ηθοποιός και η Αικατερίνη Παναγιώτου:
"Μεταξύ των κορασίων άτινα ειργάζοντο εν τω μεταξουργείω του γαμβρού μου Σκην ήτο και νέα τις Ηπειρώτις, Αικατερίνη το όνομα, ην δε τόσον σπανίας ωραιότητος, ώστε πάντες οι φίλοι και γνώριμοι της οικογενείας επεσκέπτοντο το μεταξουργείον προ πάντων ίνα την ίδωσιν. Επιστρέφων δ' εγώ ποτε εξ οδοιπορίας εις την Ευρώπην, ότε το πρώτον επεσκέφθην το θέατρον, και προ της παραστάσεως, ως πρόεδρος της επιτροπής εισήλθον εις τα παρασκήνια, τις υπήρξεν η έκπληξίς μου ν' απαντήσω εκεί την άλλοτε ρακένδυτον και γυμνόποδα Αικατερίνην μεγαλοπρεπέστατα ως βασίλισσαν εστολισμένην".
Τα θυμόταν όμως καλά ο Ραγκαβής, ο οποίος σε αρκετά σημεία των Απομνημονευμάτων του είχε την τάση να διογκώνει την προσωπική του αξία και συνεισφορά; Ο Λάσκαρης αντέτεινε ότι η πρώτη που υπέγραψε συμβόλαιο με την Εταιρία, θα λέγαμε η πρώτη επαγγελματίας Ελληνίδα ηθοποιός, ήταν η Αικατερίνη Παναγιώτου. Το συμβόλαιό της έχει ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1842, ενώ το συμβόλαιο της Φιλιππάκη υπογράφτηκε αρκετές εβδομάδες αργότερα στις 15 Δεκεμβρίου 1842.
Συνολικά δέκα ήταν εκείνοι που υπέγραψαν συμβόλαια στα τέλη του 1842, οι δέκα πρώτοι επαγγελματίες ηθοποιοί στα πλαίσια της πρωτοβουλίας της Επιτροπής του Θεάτρου, εκ των οποίων οι τέσσερις γυναίκες: Αθηνά Ιω. Φιλιππάκη, Αικατερίνα Παναγιώτου, Μαριγώ Δευτερίδη, Μαριγώ Γ. (Γεωργίου) Δομεστίνη. Συμπληρωματικά ν' αναφερθούν και οι έξι άνδρες: Λεωνίδας Καπέλλης, Θ. Γ. Ορφανίδης, Κ. Σακελλαρόπουλος, Γ. Οικονομίδης, Σωτήριος Κουρτέσης, Α. Πατσόπουλος. Πέραν των δέκα αυτών, υπήρχαν και τέσσερις ακόμη άνδρες, οι οποίοι συμμετείχαν ως εθελοντές και όχι ως επαγγελματίες ηθοποιοί. Ήταν οι: Ν. Μακρογεωργίου, Ιωάννης Κακούρης, Ν. Σάμιος, Ευγένιος, Ν. Μπίλλερ, Ιωαννόπουλος.
Προσέτι δε και εκ των εισπράξεων εκάστης "Ελληνικής παραστάσεως" θέλει δίδει δι' αμοιβήν εις τους έχοντας ανάγκην αυτής και επιθυμούντας να την λαμβάνωσι κατά τα ακόλουθα. Εκ των εισπράξεων εκάστης Ελληνικής παραστάσεως, κρατουμένου του ενός τριτημορίου διά τας αναγκαίας εις την παράστασιν δαπάνας, τα δύο έτερα τριτημόρια θέλουν διανέμεσθαι εις τους ηθοποιούς κατά την εξής αναλογίαν. Αφού αφαιρεθώσι τα έξοδα διά τα βωβά πρόσωπα, οι δύο πρωταγωνισταί και αι δύο πρωταγωνίστριαι θέλουν λαμβάνει ανά δύο μερίδια, τα δεύτερα πρόσωπα ανά εν μερίδιον, τα τρίτα πρόσωπα ανά ήμισυ μερίδιον. Αν τινες των ηθοποιών προαιρούνται να προσφέρωσι το ίδιον μερίδιον εις ενίσχυσιν και βοήθειαν του θεάτρου, η παραχώρησις αύτη θέλει γίνεσθαι εις το ταμείον του Ελληνικού θεάτρου, και χρησιμεύει ιδίως προς πλουτισμόν και τελειοποίησιν των Ελληνικών παραστάσεων.
Εις τας δύο πρωταγωνιστρίας χορηγεί προσέτι η "Επιτροπή" ανά 50 δραχμάς κατά μήνα και το δικαίωμα να σπουδάσωσιν ανεξόδως την μουσικήν παρά τω κυρίω Φαβρεκέζη. Η υποφαινομένη "Αθηνά Ιω. Φιλιππάκη", κατ' ιδίαν της αίτησιν, θέλει λαμβάνει κατά μήνα δραχμάς εκατόν, παραιτούσα προς όφελος της Επιτροπής ολόκληρον το εκ των άλλων παραστάσεων μέρος της απολαυτής της, το προσδιωρισμένον διά τας πρωταγωνιστρίας.
Αθήναι, την 15 Δεκεμβρίου 1842
Και ακολουθούσαν οι υπογραφές:
Ιω. Φιλιππάκης
Αθηνά Ιω. Φιλιππάκη
διά την αγράμμασον Κυράστω Ιω. Φιλιππάκη Γ. Οικονομίδης
Ο διευθυντής Κ. Δομνάνδος
Τα μέλη Π. Δεληγιάννης, Α. Ρ. Ραγκαβής, Δ. Ν. Λεβίδης, Κ. Μαργαρίτης
[Παρενθετικά, όση αξία μπορεί να έχει αυτή η πληροφορία, αναφέρεται ότι το συμβόλαιο της Αικατερίνης Παναγιώτου, που είχε ακριβώς το ίδιο περιεχόμενο, συνυπέγραφε η μητέρα της. Μαρία, η οποία όμως ήταν αγράμματη, οπότε το έκανε για λογαριασμό της κάποιος Σωτήριος Κουρτέσης]
Όπως φαίνεται, οι όροι των συμβολαίων ήταν βέβαια επαχθέστατοι για τους ηθοποιούς, όμως σε πρώτο επίπεδο δεν υπήρχε διαφορετική οικονομική μεταχείριση ανδρών και γυναικών. Η ίση μεταχείριση επιβεβαιώνεται και από το παρακάτω απόσπασμα διανομής των εσόδων στους ηθοποιούς του θιάσου μετά την παράσταση του έργου "Ιούνιος Βρούτος" στις 6/18 Οκτωβρίου 1843:
Η πρώτη παράσταση του θιάσου που συγκροτήθηκε από την Εταιρία του εν Αθήναις θεάτρου, ανέβηκε στις αρχές του 1843 και ήταν - τι σύμπτωση κι αυτή! - ο "Αριστόδημος" του Μόντι! Η Αθηνά Φιλιππάκη υποδύθηκε το μοναδικό γυναικείο ρόλο της παράστασης, την Κυσήρα, ενώ η διανομή των υπολοίπων ρόλων είχε ως εξής:
Αριστόδημος.... Λ. Καπέλλας
Λύσανδρος..... Θ. Ορφανίδης
Γόνιππος.... Γ. Οικονομίδης
Παλαμήδης.... Ν. Μπίλλερ
Ευμενής... Σ. Κουρτέσης
Η Ταχύπτερος Φήμη έγραφε λανθασμένα το όνομα της Φιλιππάκη ως Φιλιππέσση, όμως την επαινούσε, διότι "μολονότι πρωτόπειρος, εκτελεί κάλλιστα το μέρος της· ο καιρός θέλει την κάμνει ζωηροτέραν".
Ακολούθησε η παράσταση "Φίλιππος Β'" , όπου η Αικατερίνη Παναγιώτου υποδύθηκε την Ισαβέλα και ακολούθως η κωμωδία του Μολιέρου "Εξηνταβελόνης", όπου πλέον υπήρχαν δύο γυναικείοι ρόλοι και εμφανίστηκαν μαζί στη σκηνή η Παναγιώτου με τη Φιλιππάκη.
Σύμφωνα με τον Νικόλαο Λάσκαρη, οι νέοι της εποχής είχαν χωριστεί σε δύο στρατόπεδα. Όχι απλά γέμιζαν λουλούδια, γλυκά και άλλα δώρα τις δυο ηθοποιούς, αλλά αφιέρωναν σε αυτές ακόμη και ποιήματα, όπως το παρακάτω, απευθυνόμενοστην Αικατερίνη Παναγιώτου:
Σύμφωνα με τον Λάσκαρη, οι σχέσεις των δύο γυναικών δεν ήταν και οι καλύτερες, ώστε μπορούμε να κάνουμε λόγο για την πρώτη καλλιτεχνική κόντρα Ελληνίδων ηθοποιών, που μάλιστα φέρεται να έφτασε στα άκρα. Πόση βάση να δώσουμε στο παρακάτω απόσπασμα δημοσιεύματος, που κατηγορούσε την Παναγιώτου για απίθανες δολοπλοκίες κατά της συμπρωταγωνίστριάς της;
"Μυστικοσυμβούλια έκαμαν τρεις κατά σειράν ημέρας εις τον οίκον της φθονωραιοτάτης Αικατερίνης και απεφάσισαν να τυπώσουν έναν λίβελλον ο οποίος ν' αφορά όλους τους υποκριτάς και να προσβάλη δήθεν την στηρίξασαν και στηρίζουσαν το ελληνικόν θέατρον κ. Αθηνά Φιλιππάκη, αφού τέλος εσύνθεσαν τον λίβελλον και επερίφερον όλα τα τυπογραφεία να τον τυπώσουν, αλλ' εστάθη αδύνατον να τον δεχθούν οι Τυπογράφοι, τι έκαμαν διά να εκπληρώσουν την υπόσχεσιν της φθονεράς Αικατερινουλυξένης; εσύστησαν τον... τυπογράφον εις αυτήν και η οποία τον εδέχθη ως φίλτατον... φθάνει μόνον να της τυπώση τον λίβελλον και ας της πάρη την ψυχήν και κατά την επιθυμίαν της την έρριψαν οι υπηρετοκαροτζεροερασταί εις την... Αλλ' ω κόλακες μάθετε ότι καθαρός ουρανός αστραπάς δεν φοβάται, εις μάτην κοπιάζετε".
Ο θίασος διέκοψε τη λειτουργία του το Φεβρουάριο του 1844 και έκτοτε χάθηκαν τα ίχνη των πρωταγωνιστριών του, οι οποίες παντρεύτηκαν και αποσύρθηκαν από το χώρο του θεάματος.
Συνολικά δέκα ήταν εκείνοι που υπέγραψαν συμβόλαια στα τέλη του 1842, οι δέκα πρώτοι επαγγελματίες ηθοποιοί στα πλαίσια της πρωτοβουλίας της Επιτροπής του Θεάτρου, εκ των οποίων οι τέσσερις γυναίκες: Αθηνά Ιω. Φιλιππάκη, Αικατερίνα Παναγιώτου, Μαριγώ Δευτερίδη, Μαριγώ Γ. (Γεωργίου) Δομεστίνη. Συμπληρωματικά ν' αναφερθούν και οι έξι άνδρες: Λεωνίδας Καπέλλης, Θ. Γ. Ορφανίδης, Κ. Σακελλαρόπουλος, Γ. Οικονομίδης, Σωτήριος Κουρτέσης, Α. Πατσόπουλος. Πέραν των δέκα αυτών, υπήρχαν και τέσσερις ακόμη άνδρες, οι οποίοι συμμετείχαν ως εθελοντές και όχι ως επαγγελματίες ηθοποιοί. Ήταν οι: Ν. Μακρογεωργίου, Ιωάννης Κακούρης, Ν. Σάμιος, Ευγένιος, Ν. Μπίλλερ, Ιωαννόπουλος.
Αυτό ήταν το συμβόλαιο της Αθηνάς Φιλιππάκη:
Η εις το παρόν υπογεγραμμένη Αθηνά Ιωάννου Φιλιππάκη αναλαμβάνει την υποχρέωσιν, συναινέσει των γονέων της, να αγωνισθή επί εν έτος τουλάχιστον. Καθ' όλον τούτο το διάστημα θέλει ακολουθεί τακτικώς και απροφασίστως τα μαθήματα και τας οδηγίας του ορισθησομένου υπό της Επιτροπής τραγωδοδιδασκάλου εις τον τόπον και τας ώρας, τας οποίας αύτη ήθελε προσδιορίσει. Θέλει ακολουθεί κατά γράμμα ως προς την εκλογήν των διδαχθησομένων δραμάτων τας εσπέρας των παραστάσεων, την διανομήν των προσώπων, και καθ' όλα τα λοιπά τας οδηγίας της Επιτροπής, ή του επιμελητού, τον οποίον ήθελε διορίσει επί τούτω. Η δε Επιτροπή αφ' ετέρου θέλει προμηθεύει την σκηνήν με τας αναγκαίας σκηνογραφίας εκ των ενόντων, την αναγκαίαν μουσικήν, τον αναγκαίον ιματισμόν, καθ' όσον η προμήθειά του είνε δυνατή, τον φωτισμόν και την υπηρεσίαν του Θεάτρου.Προσέτι δε και εκ των εισπράξεων εκάστης "Ελληνικής παραστάσεως" θέλει δίδει δι' αμοιβήν εις τους έχοντας ανάγκην αυτής και επιθυμούντας να την λαμβάνωσι κατά τα ακόλουθα. Εκ των εισπράξεων εκάστης Ελληνικής παραστάσεως, κρατουμένου του ενός τριτημορίου διά τας αναγκαίας εις την παράστασιν δαπάνας, τα δύο έτερα τριτημόρια θέλουν διανέμεσθαι εις τους ηθοποιούς κατά την εξής αναλογίαν. Αφού αφαιρεθώσι τα έξοδα διά τα βωβά πρόσωπα, οι δύο πρωταγωνισταί και αι δύο πρωταγωνίστριαι θέλουν λαμβάνει ανά δύο μερίδια, τα δεύτερα πρόσωπα ανά εν μερίδιον, τα τρίτα πρόσωπα ανά ήμισυ μερίδιον. Αν τινες των ηθοποιών προαιρούνται να προσφέρωσι το ίδιον μερίδιον εις ενίσχυσιν και βοήθειαν του θεάτρου, η παραχώρησις αύτη θέλει γίνεσθαι εις το ταμείον του Ελληνικού θεάτρου, και χρησιμεύει ιδίως προς πλουτισμόν και τελειοποίησιν των Ελληνικών παραστάσεων.
Εις τας δύο πρωταγωνιστρίας χορηγεί προσέτι η "Επιτροπή" ανά 50 δραχμάς κατά μήνα και το δικαίωμα να σπουδάσωσιν ανεξόδως την μουσικήν παρά τω κυρίω Φαβρεκέζη. Η υποφαινομένη "Αθηνά Ιω. Φιλιππάκη", κατ' ιδίαν της αίτησιν, θέλει λαμβάνει κατά μήνα δραχμάς εκατόν, παραιτούσα προς όφελος της Επιτροπής ολόκληρον το εκ των άλλων παραστάσεων μέρος της απολαυτής της, το προσδιωρισμένον διά τας πρωταγωνιστρίας.
Αθήναι, την 15 Δεκεμβρίου 1842
Και ακολουθούσαν οι υπογραφές:
Ιω. Φιλιππάκης
Αθηνά Ιω. Φιλιππάκη
διά την αγράμμασον Κυράστω Ιω. Φιλιππάκη Γ. Οικονομίδης
Ο διευθυντής Κ. Δομνάνδος
Τα μέλη Π. Δεληγιάννης, Α. Ρ. Ραγκαβής, Δ. Ν. Λεβίδης, Κ. Μαργαρίτης
[Παρενθετικά, όση αξία μπορεί να έχει αυτή η πληροφορία, αναφέρεται ότι το συμβόλαιο της Αικατερίνης Παναγιώτου, που είχε ακριβώς το ίδιο περιεχόμενο, συνυπέγραφε η μητέρα της. Μαρία, η οποία όμως ήταν αγράμματη, οπότε το έκανε για λογαριασμό της κάποιος Σωτήριος Κουρτέσης]
Όπως φαίνεται, οι όροι των συμβολαίων ήταν βέβαια επαχθέστατοι για τους ηθοποιούς, όμως σε πρώτο επίπεδο δεν υπήρχε διαφορετική οικονομική μεταχείριση ανδρών και γυναικών. Η ίση μεταχείριση επιβεβαιώνεται και από το παρακάτω απόσπασμα διανομής των εσόδων στους ηθοποιούς του θιάσου μετά την παράσταση του έργου "Ιούνιος Βρούτος" στις 6/18 Οκτωβρίου 1843:
Η πρώτη παράσταση του θιάσου που συγκροτήθηκε από την Εταιρία του εν Αθήναις θεάτρου, ανέβηκε στις αρχές του 1843 και ήταν - τι σύμπτωση κι αυτή! - ο "Αριστόδημος" του Μόντι! Η Αθηνά Φιλιππάκη υποδύθηκε το μοναδικό γυναικείο ρόλο της παράστασης, την Κυσήρα, ενώ η διανομή των υπολοίπων ρόλων είχε ως εξής:
Αριστόδημος.... Λ. Καπέλλας
Λύσανδρος..... Θ. Ορφανίδης
Γόνιππος.... Γ. Οικονομίδης
Παλαμήδης.... Ν. Μπίλλερ
Ευμενής... Σ. Κουρτέσης
Η Ταχύπτερος Φήμη έγραφε λανθασμένα το όνομα της Φιλιππάκη ως Φιλιππέσση, όμως την επαινούσε, διότι "μολονότι πρωτόπειρος, εκτελεί κάλλιστα το μέρος της· ο καιρός θέλει την κάμνει ζωηροτέραν".
Ακολούθησε η παράσταση "Φίλιππος Β'" , όπου η Αικατερίνη Παναγιώτου υποδύθηκε την Ισαβέλα και ακολούθως η κωμωδία του Μολιέρου "Εξηνταβελόνης", όπου πλέον υπήρχαν δύο γυναικείοι ρόλοι και εμφανίστηκαν μαζί στη σκηνή η Παναγιώτου με τη Φιλιππάκη.
Σύμφωνα με τον Νικόλαο Λάσκαρη, οι νέοι της εποχής είχαν χωριστεί σε δύο στρατόπεδα. Όχι απλά γέμιζαν λουλούδια, γλυκά και άλλα δώρα τις δυο ηθοποιούς, αλλά αφιέρωναν σε αυτές ακόμη και ποιήματα, όπως το παρακάτω, απευθυνόμενοστην Αικατερίνη Παναγιώτου:
Όταν προβάλει στη σκηνή η τέχνη σου εκείνη
και ακουσθούν της γλώσσης σου μιλισταγείς οι τόνοι,
Η Μελπομένη χωριά, το σκήπτρον της αφήνει
και παύει απ' τη ζήλεια του το άσμα του τ' αηδόνι!
Σύμφωνα με τον Λάσκαρη, οι σχέσεις των δύο γυναικών δεν ήταν και οι καλύτερες, ώστε μπορούμε να κάνουμε λόγο για την πρώτη καλλιτεχνική κόντρα Ελληνίδων ηθοποιών, που μάλιστα φέρεται να έφτασε στα άκρα. Πόση βάση να δώσουμε στο παρακάτω απόσπασμα δημοσιεύματος, που κατηγορούσε την Παναγιώτου για απίθανες δολοπλοκίες κατά της συμπρωταγωνίστριάς της;
"Μυστικοσυμβούλια έκαμαν τρεις κατά σειράν ημέρας εις τον οίκον της φθονωραιοτάτης Αικατερίνης και απεφάσισαν να τυπώσουν έναν λίβελλον ο οποίος ν' αφορά όλους τους υποκριτάς και να προσβάλη δήθεν την στηρίξασαν και στηρίζουσαν το ελληνικόν θέατρον κ. Αθηνά Φιλιππάκη, αφού τέλος εσύνθεσαν τον λίβελλον και επερίφερον όλα τα τυπογραφεία να τον τυπώσουν, αλλ' εστάθη αδύνατον να τον δεχθούν οι Τυπογράφοι, τι έκαμαν διά να εκπληρώσουν την υπόσχεσιν της φθονεράς Αικατερινουλυξένης; εσύστησαν τον... τυπογράφον εις αυτήν και η οποία τον εδέχθη ως φίλτατον... φθάνει μόνον να της τυπώση τον λίβελλον και ας της πάρη την ψυχήν και κατά την επιθυμίαν της την έρριψαν οι υπηρετοκαροτζεροερασταί εις την... Αλλ' ω κόλακες μάθετε ότι καθαρός ουρανός αστραπάς δεν φοβάται, εις μάτην κοπιάζετε".
Ο θίασος διέκοψε τη λειτουργία του το Φεβρουάριο του 1844 και έκτοτε χάθηκαν τα ίχνη των πρωταγωνιστριών του, οι οποίες παντρεύτηκαν και αποσύρθηκαν από το χώρο του θεάματος.
4. ΟΝΟΜΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΗΘΟΠΟΙΩΝ
Σε μια μετάφραση του "Οθέλλου" από τον Ιωάννη Κωστόπουλο, υπήρχε ένας κατάλογος με ονόματα Ελληνίδων ηθοποιών μέχρι το 1884. Αναφέρονται κατά σειρά τα εξής ονόματα (μαζί με τα σχόλια που υπήρχαν στο σχετικό πίνακα):
Μαριγώ Αλκαίου
Ελένη
Ειρήνη
Ζωήτσα
Πολυξένη
Αθηνά Φιλιππάκη (Ηθοποιός κατά τα έτη 1842-44, διέπρεψε μάλιστα ως δραματική. Απεσύρθη)
Αικατερίνη Παναγιώτου
Μαριγώ (εκ Κρήτης)
Ελένη (εκ Ψαρρών)
Καλλιόπη Χρήστου
Αργυρώ Συψώμου (Ηθοποιός κατά το 1857-58, καίτοι ολίγον χρηματίσασα ως τοιαύτη, διεκρίθη τα μάλιστα ως δραματική· απεσύρθη)
Αμαλία Στοκ (Ηθοποιός διακριθείσα εις τα κωμικά. Απεσύρθη)
Πολυξένη Σμυρλή
Αθηνά Συψώμου
Μαρία Σάιλλερ
Ειρήνη Ιωάννου
Αικατερίνη Σάιλλερ
Ελένη Κομνηνού
Πιπίνα Μπονασέρα (Ηθοποιός κατά το 1862-64, διακρίθη ως δραματική, ιδίως εις τα περιπαθή μέρη και ως κωμική)
Ελένη Γαϊτάνου
Ελένη Λυπαράκη
Μαριγώ Ιω. Τεχνίτου
Μαριγώ Δ. Πομόνη
Σμαράγδα Συρμακέση (διακριθείσα ως δραματική· απεσύρθη)
ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β΄. 1867-84
Πολυξένη Σούτσα (διεκρίθη εις τραγική μέρη· απεσύρθη)
Πιπίνα Βονασέρα (διακρίνεται ως δραματική εις διάφορα πρώτα μέρη)
Σοφία Ταβουλάρη (Διακρίνεται εις διάφορα παθητικά μέρη)
Ελένη Χέλμη (Διακρίνεται ιδίως εις κωμικά μέρη)
Ελένη Αρνιωτάκη (Διακρίνεται ιδίως εις κωμικά μέρη)
Ιωάννα Νικηφόρου (Διακρίνεται εις παθητικά ισχυρά μέρη)
Φιλομήλα Βονασέρα (Διακρίνεται εις ερωτικά μέρη)
Σοφία Νέρη (Διακρίνεται ιδίως εις ερωτικά μέρη)
Ελπίς Χαλκιοπούλου (Διακρίνεται εις παθητικά μέρη)
Εστέλλα Τσιλιβάκου (Διακρίνεται εις ευτράπελα ερωτικά μέρη. Αποσύρθηκε)
Σοφία Δημητρουλοπούλου
Αικατερίνη Δρακάκη
Αμαλία Πίστη (Καλή εις ερωτικά μέρη)
Ευαγγελία Παρασκευοπούλου (Διακρίνεται εις πολλούς χαρακτήρας)
Ελένη Μιχαηλίδου (Καλή ηθοποιός)
Ευανθία Ράμμου
Αικατερίνη Δρακοπούλου (Διακρίνεται εις τα τραγικά μέρη)
Ελένη Κοτοπούλη (Διακρίνεται εις αντιπαθητικά μέρη)
Εδώ είναι μια φωτογραφία της Ελένης Κοτοπούλη, μητέρας της σπουδαίας ηθοποιού Μαρίκας Κοτοπούλη, λίγο πριν το θάνατό της στις 12 Απριλίου 1926:
Ας κρατήσουμε αυτό το απόσπασμα από ένα άρθρο στην Εφημερίδα των Κυριών τον Οκτώβριο του 1900 σχετικά με τις Ελληνίδες και το θέατρο:
"[..] Εις την Ελλάδα το θέατρον μέχρι προ ολίγου ακόμη δεν είχε γυναίκας. Τελευταίως αι κ.κ. Βερώνη και Παρασκευοπούλου έδωκαν αφορμήν να γίνη λόγος και περί γυναικών ηθοποιών, έδρεψαν μάλιστα και δρέπουν ακόμη πολλάς δάφνας, και το παράδοξον διά την ιστορίαν το θεάτρου έμειναν και μένουν έντιμοι γυναίκες.
Επειδή δε αυταί αι δύο αποτελούν, ούτως ειπείν, την πρώτην γυναικείαν σελίδα της θεατρικής κινήσεως εν Ελλάδι, εις αυτάς οφείλεται και το κατόρθωμα ότι αι Ελληνίδες ηθοποιοί ανήκουν και θα ανήκουν όχι εις ιδιαιτέραν κατηγορίαν γυναικών ως αι Ευρωπαίαι συνάδελφοί των.
Τούτο αποδεικνύεται και από την προθυμίαν, ην έδειξαν οι γονείς των υποψηφίων μαθητριών της δραματικής σχολής, άνθρωποι κατά το πλείστον ανεπτυγμένοι, οι οποίοι όχι μόνον δεν εδυσκολεύθησαν να επιτρέψουν εις τας θυγατέρας των να επιδοθούν εις το θέατρον, ως συνέβη παντού εν Ευρώπη και συμβαίνει ακόμη, αλλά και φέρουν βαρέως την αποτυχίαν των μη εισαχθεισών εις την δραματικήν σχολήν [..]".
Σχετικά θέματα:
-- Η πρώτη εμφάνιση Ελληνίδας ηθοποιού σε ανδρικό ρόλο στο θέατρο. Η "Ελληνίδα Σάρα Μπερνάρ" και ο Άμλετ
-- Πότε και πώς ο "υποκριτής" μετονομάστηκε επισήμως σε "ηθοποιό";
Εδώ είναι μια φωτογραφία της Ελένης Κοτοπούλη, μητέρας της σπουδαίας ηθοποιού Μαρίκας Κοτοπούλη, λίγο πριν το θάνατό της στις 12 Απριλίου 1926:
5. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Πάντως, από τα παραπάνω ονόματα θα πρέπει να συγκρατήσουμε αυτό της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου, η οποία θα αποτελούσε την πρώτη Ελληνίδα ηθοποιό, που - αν και αυτοδίδακτη - θα εντυπωσίαζε τους θεατές με τις ερμηνείες της. Στον κατάλογο του 1884, βέβαια, αναφερόταν απλά ως μια ηθοποιός που διακρινόταν σε πολλούς χαρακτήρες, όμως τα επόμενα χρόνια και κυρίως από το 1892 και μετά, όταν επέστρεψε στην Αθήνα μετά από μια μακρόχρονη περιοδεία στην Αίγυπτο και τη Σμύρνη, το άστρο της θα έλαμπε στην κυριολεξία για μια δεκαετία σχεδόν. Η δε κόντρα της με την Αικατερίνη Βερώνη, που ήταν επίσης πολύ επιτυχημένη και επικεφαλής ενός δεύτερου και ανταγωνιστικού θιάσου, θα αποτελούσε την πρώτη πραγματική καλλιτεχνική κόντρα γυναικών ηθοποιών στην Ελλάδα.Ας κρατήσουμε αυτό το απόσπασμα από ένα άρθρο στην Εφημερίδα των Κυριών τον Οκτώβριο του 1900 σχετικά με τις Ελληνίδες και το θέατρο:
"[..] Εις την Ελλάδα το θέατρον μέχρι προ ολίγου ακόμη δεν είχε γυναίκας. Τελευταίως αι κ.κ. Βερώνη και Παρασκευοπούλου έδωκαν αφορμήν να γίνη λόγος και περί γυναικών ηθοποιών, έδρεψαν μάλιστα και δρέπουν ακόμη πολλάς δάφνας, και το παράδοξον διά την ιστορίαν το θεάτρου έμειναν και μένουν έντιμοι γυναίκες.
Επειδή δε αυταί αι δύο αποτελούν, ούτως ειπείν, την πρώτην γυναικείαν σελίδα της θεατρικής κινήσεως εν Ελλάδι, εις αυτάς οφείλεται και το κατόρθωμα ότι αι Ελληνίδες ηθοποιοί ανήκουν και θα ανήκουν όχι εις ιδιαιτέραν κατηγορίαν γυναικών ως αι Ευρωπαίαι συνάδελφοί των.
Τούτο αποδεικνύεται και από την προθυμίαν, ην έδειξαν οι γονείς των υποψηφίων μαθητριών της δραματικής σχολής, άνθρωποι κατά το πλείστον ανεπτυγμένοι, οι οποίοι όχι μόνον δεν εδυσκολεύθησαν να επιτρέψουν εις τας θυγατέρας των να επιδοθούν εις το θέατρον, ως συνέβη παντού εν Ευρώπη και συμβαίνει ακόμη, αλλά και φέρουν βαρέως την αποτυχίαν των μη εισαχθεισών εις την δραματικήν σχολήν [..]".
Σχετικά θέματα:
-- Η πρώτη εμφάνιση Ελληνίδας ηθοποιού σε ανδρικό ρόλο στο θέατρο. Η "Ελληνίδα Σάρα Μπερνάρ" και ο Άμλετ
-- Πότε και πώς ο "υποκριτής" μετονομάστηκε επισήμως σε "ηθοποιό";
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου