Από πού αγόραζαν παγωτά οι επαναστατημένοι Έλληνες, ποιος ήταν ο αγαπημένος τους ποιητής και άλλες πληροφορίες από την ζωή στα χρόνια της Επανάστασης του 1821!

Όλα τα αφιερώματα στην Επανάσταση του 1821 περιορίζονται στα πολεμικά γεγονότα, στις εμφύλιες συγκρούσεις και στο έντονο διπλωματικό παρασκήνιο όσα χρόνια διήρκησε ο αγώνας των Ελλήνων για την πολυπόθητη ελευθερία. Κάνοντας την ανατροπή, σκέφτηκα να ετοιμάσω ένα μικρό αφιέρωμα στην άλλη πλευρά αυτής της τόσο σημαντικής για την ελληνική ιστορία δεκαετίας, μακριά από τα πολεμικά γεγονότα και γύρω από την καθημερινότητα της ζωής στα χρόνια εκείνα, συγκεντρώνοντας από διάφορες πηγές πληροφορίες περισσότερο ή λιγότερο χρήσιμες, ενδιαφέρουσες όμως σε κάθε περίπτωση…

Μετεωρολογικά

Κατ’ αρχάς, αν αναρωτιέστε τι καιρό έκανε τις πρώτες μέρες της Επανάστασης, η φήμη θέλει τον Απρίλιο και μέρος του Μαΐου να ήταν «χιονώδεις και ψυχροί», αλλά παράλληλα «και οι δημητριακοί καρποί υπήρξαν ειπέρ ποτέ και άλλοτε άφθονοι». Αυτό τουλάχιστον θυμόντουσαν οι γεροντότεροι Τριπολιτσιώτες το Μάιο του 1879, όταν και επικρατούσαν αντίστοιχες καιρικές συνθήκες.

[Πηγή αποτελεί σχετικό δημοσίευμα της αθηναϊκής Πρωίας με ημερομηνία 08.05.1879, που ουσιαστικά αναδημοσίευσε την πληροφορία από μια άλλη εφημερίδα, τη Φωνή των Επαρχιών].

Σεισμολογικά

Η Ελλάδα είναι μια από τις σεισμογενείς περιοχές της Ευρώπης. Έτσι είναι λογικό να έγιναν αισθητοί και αρκετοί σεισμοί τα χρόνια της Επανάστασης. Μάλιστα, το Μάρτιο του 1821 καταγράφηκαν πολλοί σεισμοί στην Πελοπόννησο. Όμως μέσα στην επόμενη δεκαετία, όσο διαρκούσε ο αγώνας για την ελευθερία, καταγράφηκαν σεισμοί κυρίως στα Επτάνησα και στην περιοχή της Πρέβεζα. Ειδικότερα: στις 21 Φεβρουαρίου 1824 έγινε σεισμός στη Λευκάδα, στις 19 Ιανουαρίου 1825 είχαμε ισχυρούς και καταστρεπτικούς σεισμούς σε Λευκάδα και Πρέβεζα, ενώ στις 26 Ιανουαρίου 1826 σημειώθηκε σεισμός αισθητός σε Ζάκυνθο και Πρέβεζα.

[Πηγή αποτελεί ένας ενδιαφέρων κατάλογος του Αστεροσκοπείου Αθηνών με τους κυριότερους σεισμούς που σημειώθηκαν στην ευρύτερη περιοχή κατά τις πρώτες επτά δεκαετίες του 19^ου αιώνα, όπως δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αυγή τον Οκτώβριο του 1870]

Αστυνομικό Δελτίο – Οι πρώτες δολοφονίες

Η διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων δεν απέτρεψε την τέλεση και εγκληματικών πράξεων άσχετων με τον αγώνα για την ελευθερία. Μάλιστα το Νοέμβριο του 1824, στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, που εκείνη την περίοδο αποτελούσε ελεύθερη γη, συνέβη κάτι πρωτοφανές, που δεν είχε συμβεί ούτε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όσο τουλάχιστον θυμούνταν οι κάτοικοι των χρόνων εκείνων. Τι ήταν αυτό; Δύο δολοφονίες, πιθανότατα ασύνδετες μεταξύ τους, για τις οποίες γνωρίζουμε ελάχιστες πληροφορίες, ό,τι δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Αθηνών στο τεύχος της 5^ης Νοεμβρίου 1824:

«Με μεγάλην μας εντροπήν και λύπην είμεθα αναγκασμένοι να κοινοποιήσωμεν ένα πράγμα, οπού ποτέ άλλην φοράν δεν ακούσθη εις τον τόπον μας, μήτε εις τον καιρόν της Τυραννίας, όσον ημείς ενθυμούμεθα. Δύω άνθρωποι ευρέθησαν σκοτωμένοι – ο ένας εις τον κοινόν δρόμον, οπού πηγαίνει εις Θήβας, και ο άλλος κατά το μέρος των Μεσογείων. Ο πρώτος από αυτούς είναι καλόγηρος, ή ιερεύς, αγνώριστος, ριγμένος μέσα εις ένα ξεροπήγαδον, ο άλλος είναι Αθηναίος – και επήγαινεν εις τα χωριά με τα ζώα του διά να φορτώση σιτάρι, και ευρέθη ύστερον σκοτωμένος με τουφέκι.

Διά να προφθάση λοιπόν, το κακόν πριν αυξήση, καθώς και άλλα άτοπα οπού ακολουθούν την νύκτα τριγύρω της πόλεως, είναι ανάγκη να δώση μεγάλην προσοχήν εις τούτο το τοπικόν κυβέρνημα· επειδή και αυτή η απραξία των κακών, είναι ένα πράγμα, οπού εσύστησε το Έθνος μας εις τα μάτια του κόσμου, ως έθνος οπού αξίζει να έχη καλλήτερην τύχην, παρά την σκλαβιάν των Τούρκων.

Πράγμα λοιπόν οπού ποτέ άλλην φοράν δεν έγινεν εδώ, και έγινε τώρα πρέπει να εξεταχθή πώς και από ποίους ημπορεί να έγινε και πώς ημπορεί να εμποδισθή να μην ακολουθήση και πάλιν.

Η τοπική Αστυνομία να διορίση είκοσι, τριάντα παληκάρια να περιέρχωνται ταις δημοσιαίς, να προσέχουν διά την ασφάλειαν των διαβατών και εις τον ίδιον καιρόν να παρατηρούν τι είδους άνθρωποι περνοδιαβαίνουν, οπού αν ακολουθήση τίποτε κακόν, να ημπορούν να συμπεραίνουν από ποίον ημπορεί να έγινε, διά να προσέχουν εις το εξής καλλήτερα ίσως δυνηθούν να πιάσουν κανέναν επάνω εις το κακόν, ο μη γένοιτο – και έτζι ευρίσκονται οι κακοί».

Απογραφή πληθυσμού

Το Νοέμβριο του 1824 δεν είχαμε μόνο τις πρώτες δολοφονίες στη σύγχρονη Αθήνα, αλλά έγινε και απογραφή του πληθυσμού – με μεγάλη βέβαια δυσκολία, όπως μας πληροφορεί η Εφημερίς των Αθηνών της 12.11.1824, «επειδή ο Λαός, μη ώντας συνηθισμένος να μετράται και να λογαριάζεται διά άλλο τι, παρά διά δοσίματα και αγγαρίαις, άλλο δεν έβλεπεν εις αυτήν την καταγραφήν, παρά κανένα όμοιον – μάλιστα οι περισσότεροι επίστευαν ότι η Διοίκησις είχεν κατά νουν να κάμη πάλιν κανένα δόσιμον της ψυχής, καθώς τον πρώτον χρόνον της συστάσεώς της»!

Σύμφωνα με την απογραφή, η Αθήνα αριθμούσε 9.040 κατοίκους. Ο συντάκτης της εφημερίδας συνέκρινε τον αριθμό αυτό με τους 500.000 Αθηναίους που υπολογιζόταν ότι ζούσαν στην πόλη τον καιρό του Περικλή και συμπέρανε: «Ιδού λοιπόν, η Τυραννία πόσον εμίκρυνε τον αριθμόν των κατοίκων της Ελλάδος, με όλον οπού έζησαν τόσον καιρόν εις αδιάκοπον ειρήνην».

Γαστρονομία

Αν σας έφαγε ποτέ η αγωνία κατά πόσο οι επαναστατημένοι Έλληνες έτρωγαν παγωτά, η απάντηση είναι ότι τουλάχιστον οι Ναυπλιώτες έτρωγαν παγωτά, τα οποία μάλιστα αγόραζαν από τον ζαχαροπλάστη Τριαντάφυλλο. Αυτός ο Τριαντάφυλλος είχε κι έναν ιδιαίτερο τρόπο πώλησης των παγωτών του, τα οποία μπορεί επίσημα να κόστιζαν 30 λεπτά το ποτήρι, ωστόσο εκείνος τα πωλούσε «αναλόγως της χρηματικής καταστάσεως του αγοραστού, εις ποίον ουδέν λεπτόν, εις ποίον εν λεπτόν εις ποίον δέκα, εις ποίον εκατόν, και εις ποίον τόσον βαρύτιμα, ώστε εξισούται η τιμή των με την ζωήν των, επειδή με τριάκοντα λεπτά τρώγων ψωμίον δύναται να διασώση μίαν ημέραν την ζωήν του, εν ω λαίμαργος και λοίχνος, εξοδεύων αυτά εις παγωτόν, και μη εις αναγκαίαν τροφήν, δύναται από υστέρησιν τροφής να αποθάνη αξιοθάνατος».

[Οι πληροφορίες αυτές προέρχονται από απροσδιόριστο κείμενο του Δημητρίου Γουζέλη, που χρονολογείται στα 1826 και αναδημοσιεύτηκε από την εφημερίδα Τα Πάτρια τον Οκτώβριο του 1904. ]

Ψυχαγωγία

Οι επαναστατημένοι Έλληνες δεν διασκέδαζαν μόνο με χορούς και τραγούδια, αλλά και με τον τουρκικής προέλευσης Καραγκιόζη, που ήταν μάλιστα εξαιρετικά δημοφιλής. Η παράδοση θέλει τον Μακρυγιάννη και τα παλικάρια του να πηγαίνουν σε μια παράσταση του Καραγκιόζη. Όμως στο ακροατήριο υπήρχαν και γυναίκες, με αποτέλεσμα ο καραγκιοζοπαίχτης ν’ αποφεύγει τις βωμολοχίες. Ο Μακρυγιάννης θύμωσε, έβγαλε τις γυναίκες έξω και διέταξε τον καραγκιοζοπαίχτη να πει εκείνα που ήξερε!

[Πηγή: Παναγιώτης Π. Καλονάρος, Η ιστορία του Καραγκιόζη, εκδ. ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ, 1977, που με τη σειρά του παραπέμπει στο: Σ. Κυριακίδης, Λαογραφία, τομ. Η΄, 1921, σελ.282]

Πολιτισμός - Ποίηση

Ο δημοφιλέστερος ποιητής της εποχής ήταν ο Παναγιώτης Κάλλας, γνωστός και ως Τσοπανάκος. Γεννήθηκε στη Δημητσάνα το 1789 και έφυγε από την ζωή το 1825 μ’ έναν από τους πιο παράδοξους θανάτους, που έχετε ίσως ακούσει. Κουρασμένος από την οδοιπορία και ταλαιπωρημένος από την πείνα, ο Τσοπανάκος έφαγε σε υπερβολική ποσότητα τους άγουρους καρπούς μιας κορομηλιάς, ώστε πέθανε από δυσπεψία!

Τα ποίηματά του εκδόθηκαν το 1838 σ’ ένα βιβλίο με τίτλο «Άσματα πολεμιστήρια του υπέρ της ανεξαρτησίας της Ελλάδος αγώνος», το οποίο τυπώθηκε στο τυπογραφείο του δημοσιογράφου και παλαίμαχου αγωνιστή της επανάστασης Νικόλαου Παπαδόπουλου, στον οποίο είχε παραδώσει τα ποίηματά του ο Τσοπανάκος με τα ίδια του τα χέρια και ήταν «τα πολεμιστήρια άσματά του, τα οποία έψαλλεν [..] εις τας αθανάτους μάχας του Βαλτετσίου, των Δερβενακίων, των Δολιανών κλπ.», όπως διαβάζουμε στην εισαγωγή του βιβλίου. Ο Παπαδόπουλος αναφέρει ότι έκανε κάποιες μικρές επεμβάσεις, επειδή τα χειρόγραφα του Τσοπανάκου ήταν γεμάτα ανορθογραφίες, αλλά και γιατί τα ποίηματά του ήταν ενιαία ως αλυσίδες στίχων, δηλαδή χωρίς διακοπές με σημεία στίξης.

Στην εισαγωγή του βιβλίου δίνονται και κάποια στοιχεία για τον ξεχασμένο σήμερα Παναγιώτη Τσοπανάκο: «Το ανάστημά του ήτον ως δωδεκαετούς νέου, ο δε χαρακτήρ του προσώπου του ανδρικός. [..] νους ευφυής, πνεύμα ποιητικόν, αστείος και καλόφωνος, αν έβλεπε κανένα άτοπον εις την πατρίδα του, αμέσως το εστιχούργει, και καθήμενος εις γωνίαν τινά το ετραγώδει, προξενών ως εκ τούτου μάλλον ωφέλειαν, παρά βλάβην εις το κοινόν της πατρίδος του, όθεν και μετωνομάσθη από Κάλλας, Τσοπανάκος· [..] άμα δε είδε τον υπέρ πατρίδος αγώνα, ενθουσιών ήρχισε να εξυμνή όσας ανδραγαθίας των Ελλήνων εμάνθανε γινομένας· συγχρόνως μετέβαινεν εις την Τριπολιτσάν και εις το Ναύπλιον, και περιστοιχούμενος από πλήθος Ελλήνων πάντοτε, ετραγώδει ενώπιόν των τα παρόντα ποιημάτιά του. [..] Όλοι οι Έλληνες ανεξαιρέτως τον ηγάπουν και τον επεριποιούντο τα μέγιστα, πολλοί δε τον ωνόμαζον και Ομηρίδιον».

Όταν το 1822 ο Νικηταράς έστειλε στον Τσοπανάκο ένα άλογο χωρίς ουρά, το οποίο όμως εκείνος δεν μπορούσε να ταΐσει, έδωσε την εξής λακωνική και έμμετρη απάντηση:

Το δώρον σου, Νικηταρά,

Άλογο χωρίς ουρά.

Ή μου στέλλεις και κριθάρι,

Ή σου στέλλω το τομάρι.

Και ο Νικηταράς ανταποκρίθηκε στέλνοντάς του τρία φορτία κριθάρι!

Ένα από τα ποιήματά του:

ΠΡΟΤΡΟΠΗ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΑΣ

Διά την Ελευθερίαν

Έλληνες τώρα άγομεν,

Τα όπλα μας ας λάβωμεν,

Η πατρίδα μας φωνάζει,

Και ο Ρήγας μας διατάζει.

Να ελευθερωθή λοιπόν,

Να μη καταπατήται πλιόν,

Να ετοιμασθούν τα ξίφη

Κατά των Τουρκών τα στήθη.

Ως πότ’, ως πότε σταις σπηλιαίς

Και εις των Τούρκων ταις δουλειαίς;

Έως πότε τυραννία;

Ζήτω η Ελευθερία!

Ως πότε, βρε παιδιά Γραικοί,

Να τρέχωμεν εδώ κ’ εκεί

Υβρισμένοι, εμπαιγμένοι,

Στα δεσμά κατοικημένοι;

Κλαί’ η πατρίδα και θρηνεί,

Δεν έχει πλιό υπομονή,

Να βαστάζη τους τυράννους,

Τους αχρείους Μουσουλμάνους.

Αλλήλους ασπασώμεθα,

Τα όπλα ενδυσώμεθα,

Πολεμήσωμεν συμφώνως

Κατά του απατεώνος.

Οι Πρόγονοί μας μια φορά

Έκαμαν θαύματα πολλά.

Μιμηθώμεν Λεωνίδα,

Να λυτρώσωμεν πατρίδα.

Πλέον δεν έμεινεν ελπίς,

Καθώς το γράφ’ ο Κοραής,

Κάλλια θάνατος με βία,

Κι’ όχι πλέον τυραννία.

Δούλος δεν γίνεται Γραικός

Ώντας καλός πολεμικός,

Τον αυχένα δεν τον κλίνει,

Το σπαθί του Τούρκου δείχνει.

Καθώς ο Φοίνιξ καινουργεί,

Και γίνεται νέον πουλί,

Έτση καινουργεί το έθνος

Το Ελληνικόν το γένος.

* Για όποιον ενδιαφέρεται σχετικά, η συλλογή ποιημάτων του Παναγιώτη Τσοπανάκου είναι προσβάσιμη δωρεάν μέσω του books.google, αρκεί να κλικάρετε τον επόμενο σύνδεσμο: 

Asmata polemistēria tu hyper tēs anexartēsias tēs Hellados agōnos - Panagiōtēs Tsopanakos

* Περισσότερα ιστορικά (και μη) θέματα γύρω από το 1821 σ' αυτό το ιστολόγιο, μπορείτε να βρείτε κλικάροντας το σχετικό tag: ΟΛΑ ΤΑ ΚΑΛΑ ΧΩΡΑΝΕ: 1821