Ελληνίδες που πρωτοπόρησαν: από τις πρώτες μαθήτριες ωδείου μέχρι την πρώτη οδηγό τρακτέρ!

΄Έζησαν σε διαφορετικές εποχές, τα δε κατορθώματά τους ήταν άλλοτε μικρά και άλλοτε μεγάλα. Ωστόσο, οι γυναίκες, που αναφέρονται στο αφιέρωμα που ακολουθεί (κάποιες αγνώστων στοιχείων ταυτότητας), έχουν ένα κοινό: πρωτοπόρησαν σε εποχές καθόλου φιλικές για το γυναικείο φύλο, εισχωρώντας πρώτες αυτές σε ανδροκρατούμενους χώρους. Η έρευνα έχει περιοριστεί σε μια απλή αναφορά των πρωτοπόρων συμπεριφορών, χωρίς να εξετάζεται η μετέπειτα εξέλιξη στην ζωή των γυναικών αυτών, κατά πόσο δηλαδή κατάφεραν προσωπικά να ενταχθούν σ' ένα - περισσότερο ή λιγότερο κατά περίπτωση - αφιλόξενο γι' αυτές περιβάλλον, καθώς πηγές πληροφόρησης αποτέλεσαν κάποια δημοσιεύματα του τύπου, που απλά γνωστοποιούσαν (ενίοτε σχολίαζαν επίσης) τη σχετική είδηση.

Στις 28 Ιανουαρίου 1874, οι Κ. Βλάχου και Β. Σερβίου ήταν οι πρώτες Ελληνίδες που εμφανίστηκαν σε δημόσια συναυλία. Ήταν μαθήτριες του Ωδείου Αθηνών, που είχε ιδρυθεί το 1871[1].

Το 1879, στο Ωδείο Αθηνών διορίστηκε η πρώτη γυναίκα καθηγήτρια πιάνου. Αυτή ήταν η Σοφία Δούδου, που αργότερα θα παντρευόταν το Γερμανό αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ[2].

Τον Ιανουάριο του 1895, η Μαρία Καλοποθάκη έγινε η πρώτη Ελληνίδα διδάκτωρ της Ιατρικής. Η Καλοποθάκη είχε σπουδάσει οκτώ χρόνια στο Παρίσι, όπου στη συνέχεια εργάστηκε ως εξωτερική και εσωτερική γιατρός των μεγαλύτερων γαλλικών νοσοκομείων επί τέσσερα χρόνια. Στις αρχές του 1895 έδωσε εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, οπότε και αναγνωρίστηκε διδάκτωρ της ιατρικής παμψηφεί με βαθμό Άριστα, «του τόσον σπανίως απονεμομένου παρά των καθηγητών του Πανεπιστημίου μας εις τους ιατρούς», όπως σημείωνε η Εφημερίς των Κυριών[3].

Η ίδια εφημερίδα περιέγραφε τη Μαρία Καλοποθάκη ως την «προσωποποίηση της γλυκύτητος, της αβρότητος, της μετριοπαθούς επιφυλακτικότητος, της ηρέμου σταθερότητος. Το βλέμμα της το βαθύ, το ερευνητικόν αλλά και τρυφερόν και γλυκύ εν ταυτώ (= ταυτόχρονα) εμπνέει εκ πρώτης όψεως άπειρον εμπιστοσύνην. Εν τοιούτο βλέμμα δεν σφάλλει, δεν πλανάται ποτέ εις τας αντιλήψεις του. Νομίζει τις, ότι χωρίς να ψαύση σφυγμόν και να εξετάση τον πάσχοντα θα διαγνώση ήδη την πάθησιν. [..] Πόσα πράγματα, άτινα ερυθριώσα και δειλή αδυνατεί να εμπιστευθή εις τον άνδρα ιατρόν η νεαρά γυνή, θα εκθέτη άνευ ενδοιασμών προς την νέαν αυτήν αδελφήν της, ήτις εν τούτοις απέκτησεν ως ο ανήρ ιατρός την δύναμιν να τη αποδίδη την υγείαν. Πόσα μικρά παιδάκια, τα οποία μόνον το όνομα του ιατρού εμβάλλει εις απελπισίαν, θα ρίπτωνται μετά χαράς εις την στοργικήν αγκάλην της και εν τω μέσω των θωπειών και παιγνίων, εις α η γυναικεία φύσις τόσον δαψιλής (= πλουσιοπάροχη) είναι, θα γίνεται η εξέτασις και θα κανονίζεται η θεραπεία [..]».

Στις 20 Δεκεμβρίου 1896, δυο μήνες μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους σε κλινικές της Βιέννης, οι αδερφές Αγγελική και Αλεξάνδρα Παναγιωτάτου, 23 και 21 ετών αντίστοιχα, πέρασαν με επιτυχία τη διδακτορική δοκιμασία σε μια αίθουσα κατάμεστη από καθηγητές και φοιτητές της Ιατρικής, ώστε έγιναν οι πρώτες φοιτήτριες του Εθνικού Πανεπιστημίου – και γενικότερα ελληνικού πανεπιστημίου – οι οποίες αναγορεύτηκαν «διδάκτορες» (ουσιαστικά – με τη σημερινή ορολογία – πτυχιούχες) Ιατρικής. Ο κοσμήτορας της σχολής ανήγγειλε την εξέλιξη αυτή με τα εξής λόγια[4]:

Δεσποινίδες,

Διά των σημερινών εξετάσεών σας η θέσις της γυναικός κατά πολύ ανυψούται και αποδεικνύεται, ότι η γυνή, την οποίαν ο ανήρ διά των ισχυρών αυτού μυώνων εζήτησε να υποτάξη και να κρατή υποδεεστέραν του, έχει την αυτήν δύναμιν πνεύματος, δύναται να δώση τους αυτούς επιστημονικούς καρπούς και να τύχη των αυτών επιστημονικών τίτλων. Έτι δε διά της φοιτήσεώς σας αποδεικνύεται, ότι το ημέτερον Πανεπιστήμιον, το οποίον αδίκως διασύρεται, αποτελεί πυρήνα μορφώσεως και πολιτισμού αντάξιον και ίσως υπέρτερον των διασημοτέρων της Ευρώπης Πανεπιστημίων, των αδίκως θεωρουμένων ως αποκλειστικών κέντρων πολιτισμού καθ’ ότι οι υμέτεροι συνάδελφοι κ.κ. φοιτηταί καθ’ όλον το διάστημα της εν τω Πανεπιστημίω φοιτήσεώς σας, σας υπεστήριξαν παραχωρούντες υμίν τας καλλιτέρας και προσφορωτέρας θέσεις προς ευχερεστέραν ακρόασιν και αντίληψιν των διδασκομένων. Σήμερον δ’ έτι παρακολουθούντες μέχρι τέλους τας σπουδάς υμών εξ ίσου χαίρουσιν επί τη λαμπρά υμών επιτυχία. Εγώ δε ο κοσμήτως της Σχολής από καρδίας συγχαίρω υμάς και απονέμω υμίν τον τίτλον διδάκτορος με τον βαθμόν παμψηφεί «Άριστα».

Κόρες του Γαβριήλ Παναγιωτάτου από την Κεφαλονιά, η Αγγελική και η Αλεξάνδρα Παναγιωτάτου είχαν ήδη αποφοιτήσει από το Αρσάκειο, τη Γαλλική Σχολή και τη Βαρβάκειο Σχολή με άριστα. Σε συνέντευξή τους στην εφημερίδα Το Άστυ, οι δυο αδερφές απάντησαν στο ερώτημα πώς πήραν την απόφαση να γίνουν επιστήμονες[5]: «Ως εκ της τελείας εκμαθήσεως της γαλλικής γλώσσης κατετρώγαμεν τον ημερήσιον και περιοδικόν ευρωπαϊκόν τύπον. Αι θριαμβευτικώς ανά τον κόσμον διαλαλούμεναι επιτυχίαι των γυναικών εις αμερικανικά ή ευρωπαϊκά πανεπιστήμια μας παρείχον διαρκή γοητείαν και επί τινα χρόνον τόσον πλέον είχαμεν εξοικειωθή με τα γεγονότα αυτά ώστε... η απόφασις ελήφθη! Εν μια στιγμή, εις εν δευτερόλεπτον, δεν ενθυμούμεθα καλώς, είπομεν αμφότεραι, ως εκ του αυτού ενστίκτου ορμηθείσαι, πρέπει να γείνωμεν επιστήμονες»!

Σε ερώτηση αν τρόμαζαν από τις υφιστάμενες προλήψεις εναντίον των γυναικών, οι αδερφές Παναγιωτάτου ήταν ξεκάθαρες: «Ησθανόμεθα δίψαν μαθήσεως, ησθανόμεθα κάτι τι μέσα μας, το οποίον έθετεν εις επανάστασιν την συνείδησίν μας. Ο καθιστικός βίος της γυναικός, της αδρανούσης πνευματικώς μας επροξένει φρίκην. Πώς να σας πώ; Ήμεθα ικαναί να πράξωμεν τα πάντα διά να πραγματοποιήσωμεν το ιδανικόν μας! [..] Διατί παρακαλούμεν, αφού η γυνή ημπορεί να παρακολουθήση την πνευματικήν εργασίαν του ανδρός να μη το πράξη; Διατί να μένη εις αιώνιον σκότος μακράν του κόσμου, ο οποίος ζη, ο οποίος κινείται διά γοργών βημάτων προς την πρόοδον, προς την ανακάλυψιν του αγνώστου;».

Τον Ιούνιο του 1898, η Θηρεσία Ροκά έγινε η πρώτη Ελληνίδα διδάκτωρ (πτυχιούχος) της Φιλολογίας ελληνικού πανεπιστημίου. Στο Ημερολόγιο Σκόκου για το έτος 1899, η Ροκά περιγραφόταν ως μια φοιτήτρια που είχε κατακτήσει «την εκτίμηση και την πατρική στοργή» των καθηγητών της για «την άοκνον επιμέλειαν, την εξαίρετον εν τοις μαθήμασιν ευδοκίμησιν, πρωτίστως δε διά την σεμνήν και αξιοπρεπή στάσιν, ην ετήρει προς πάντας τους συμφοιτητάς αυτής». Εξάλλου, «τα διανοητικά αυτής προτερήματα, η λεπτή αντίληψις, η σπανία φιλομάθεια και φιλοπονία», όπως επίσης «η ευγενής, αφελής, αλλ’ αξιοπρεπής προς άπαντας συμπεριφορά αυτής» είχαν κερδίσει «αμέριστον τον σεβασμόν και την αδελφικήν αγάπην των συμφοιτητών της»[6].

Το 1899, η Πολύμνια Παναγιωτίδου με καταγωγή από τα Κόμανα (σήμερα Τοκάτ) του Πόντου έγινε η πρώτη Ελληνίδα διδάκτωρ (πτυχιούχος) της Φαρμακευτικής και η πρώτη γυναίκα που απέκτησε την άδεια της φαρμακοποιού.

Το 1915, η Ουρανία Μακρή έγινε η πρώτη πτυχιούχος της σχολής Φυσικών Επιστημών σε ελληνικό πανεπιστήμιο.

Την ίδια χρονιά, η Νίκα Δενδραμή έγινε η πρώτη γεωπόνος-πτηνοτρόφος που προσελήφθη σε δημόσια υπηρεσία[7].

Στις 24 Οκτωβρίου 1917, η Διονυσία Καλημέρη με καταγωγή από τα Ψαρά, κόρη του επιθεωρητή του υπουργείου Συγκοινωνιών, παρουσιάστηκε στην Ανώτατη Υγειονομική Επιτροπή και εξετάστηκε ως υποψήφια για να καταταγεί στην ελληνική πολεμική αεροπορία. Πέρασε με επιτυχία τις ιατρικές εξετάσεις και έγινε η πρώτη γυναίκα που κατατάχθηκε στο σώμα, η «πρώτη Ελληνίδα αεροπόρος», όπως βιάστηκαν να την περιγράψουν ορισμένες εφημερίδες.

«Η δεσποινίς Καλημέρη δεν τιμά μόνον την Ελλάδα. Τιμά με το θάρρος και την μέχρις αυταπαρνήσεως αποφασιστικότητά της και το φύλον της, το οποίον εισέρχεται δι’ αυτής εις τον πόλεμον κατά τον πλέον τολμηρόν, αλλά και ωραιότερον τρόπον» σχολίασε η εφημερίδα Καιροί[8], ενώ ο Παύλος Νιρβάνας μέσω της Εστίας έδειχνε εντυπωσιασμένος από την «κανονικότητα» των παλμών της νεαρής κοπέλας, όταν «εις τους περισσοτέρους άρρενας συναδέλφους της [οι γιατροί] παρετήρουν συνήθως μίαν νευρικήν αύξησιν των καρδιακών παλμών, από μόνην την συγκίνησιν της ιατρικής εξετάσεως. [..] Και έμειναν εκστατικοί και διαπορούντες αν ευρίσκοντο εμπρός εις γυναικεία νεύρα και εις γυναικείαν καρδίαν»[9]!

Μάλιστα, ο Νιρβάνας πήρε συνέντευξη από τη Διονυσία Καλημέρη και από τον πατέρα της, η οποία δημοσιεύτηκε στην Εστία. «Από μικρή είχα το όνειρο να γίνω αεροπόρος» αναγνώριζε η Διονυσία, η οποία δήλωνε ότι το όνειρό της αυτό γιγαντώθηκε ακόμη περισσότερο από το «τρομερό» μίσος της για τους Βούλγαρους, που την εποχή εκείνη ήταν ο μεγαλύτερος εξωτερικός εχθρός του ελληνικού κράτους έχοντας καταλάβει περιοχές της ανατολικής Μακεδονίας. Το όνειρό της αυτό υλοποιήθηκε χάρη στον πατέρα της, το μόνο άνθρωπο που πίστεψε στο όνειρο αυτό, όπως μόνος του παραδεχόταν: «Οι περισσότεροι συγγενείς μου εσηκώθηκαν στο ποδάρι και την τελευταίαν στιγμήν ακόμη, επροσπάθησαν να με μεταπείσουν, προτείνοντές μου άλλας θέσεις για το κορίτσι μου. Εφαντάζοντο ίσως, ότι λόγοι οικονομικοί ήσαν στη μέση. Ως να ήτο δυνατόν ποτέ ένας πατέρας, και για εκατομμύρια ακόμη, να εκθέση το παιδί του εις ένα επικίνδυνον στάδιον και να έχη κατόπιν, εις μίαν κακήν στιγμήν, αιωνίας τύψεις συνειδήσεως. Σας βεβαιώ, κύριε, ότι το μόνον ελατήριον της αποφάσεώς μου είνε ο παλαιός και φλογερός πόθος της κόρης μου για το στάδιον αυτό και ο μεγάλος της πατριωτισμός, που της έγεινε πάθος τώρα τελευταία. Αν της έσβυνα το όνειρόν της αυτό, ήμουν βέβαιος ότι θα την έχανα από μαρασμόν».

Η Μαρία Δημοπούλου, «η πρωταγωνίστρια της Εταιρείας των Αρχαίων Δραμάτων και της Νέας σκηνής, η γνωστή και ως ερασιτέχνης κυρία και ως καλλιτέχνης», υπήρξε «η πρώτη και η μόνη Ελληνίς καλλιτέχνης, η οποία πρωταγωνίστησε μέχρι τούδε εις Ευρωπαϊκόν κινηματογράφον», έγραφε η Εστία στις 2 Ιανουαρίου 1918 με αφορμή την πρώτη προβολή σε ελληνικό κοινό της ταινίας της «Τραγικός κοιτώνας» (άγνωστος ο ξένος τίτλος) το ίδιο βράδυ στο «Αττικόν»[10].

Βέβαια, αμφισβητείται κατά πόσο η Δημοπούλου όντως πρωταγωνίστησε στη συγκεκριμένη ταινία ή αν – το πιθανότερο – είχε κάποια μικρή συμμετοχή ως κομπάρσα. Πάντως ήταν η πρώτη Ελληνίδα με... διεθνή κινηματογραφική καριέρα, όπως τουλάχιστον μέχρι και σήμερα εξακολουθούμε να θεωρούμε τη διεθνή καριέρα στην Ελλάδα.

Το 1918 εμφανίστηκαν οι πρώτες γυναίκες εισπράκτορες στο τραμ. Σύμφωνα όμως μ’ ένα σχόλιο της εφημερίδας Εστίας, η καινοτομία των «εισπρακτορισσών» σημείωσε αποτυχία, καθώς «αι περισσότεραι εξ αυτών απεχώρησαν της εργασίας»[11].

Τον Ιούνιο του 1921, η πρώτη γυναίκα μοτοσικλετίστρια (αγνώστου ταυτότητας) εμφανίστηκε στους δρόμους της Αθήνας και ο χρονογράφος του Ελεύθερου Τύπου περιορίστηκε να σχολιάσει ότι «Ο κίνδυνος κατά των αθηναϊκών ποδών αυξάνει»[12]!

Η πρώτη γυναίκα κουρέας στην Αθήνα ονομαζόταν Ευαγγελίτσα Ναούμ με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη. Αρχικά εργαζόταν στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχαν αρκετές γυναίκες κουρείς, όμως τον Οκτώβριο του 1931 κατέβηκε στην Αθήνα, όπου φαίνεται ότι ήταν η μοναδική. Εργαζόταν στο κουρείο του Δημόπουλου, που βρισκόταν στις αρχές της οδού Μπενάκη. Σε αφιέρωμα της εφημερίδας Ακρόπολις, η κοπέλα, που δήλωνε 19 ετών (αλλά ο δημοσιογράφος την εκτιμούσε ως τουλάχιστον τρία χρόνια μεγαλύτερη), περιγραφόταν ως «ένα μελαχροινό κορίτσι, τύπος κρεολής με μάτια μπιρμπιλά παιγνιδιάρικα. Σώμα καλοπλασμένο σε ύψος γοητευτικό, με χείλη ελαφρώς σαρκωμένα. Χαμογελούν διαρκώς αφήνοντας να φαίνωνται στιλπνά συμμετρικά δόντια». Ασχολήθηκε με το επάγγελμα αυτό για να βοηθήσει οικονομικά τη χήρα μητέρα της και τα πέντε μικρότερα αδερφάκια της, που είχαν έρθει στην Ελλάδα ως πρόσφυγες. «Μου φαίνεται ότι το ήθελε η τύχη», δήλωνε η ίδια, που πάντως υπογράμμιζε ότι «δεν είμαι δυσαρεστημένη καθόλου για το επάγγελμά μου»[13].

Στις 14 Οκτωβρίου 1933, για πρώτη φορά στα αθηναϊκά δικαστικά χρονικά μια γυναίκα, η Αλίκη Βουνισάκου, παρακάθισε στην έδρα δικαστηρίου ως γραμματέας. Όπως περιέγραφε η εφημερίδα Ελληνικόν Μέλλον, «Η γραμματεύς του δικαστηρίου όταν ανήλθεν εις την έδραν της και έλαβε μέρος εις την συνεδρίασιν, ενώ εδίδοντο υπό των διαδίκων οι όρκοι, κατείχετο από εξαιρετικήν συγκίνησιν, παρέστη δε ανάγκη να την βοηθήσει εις το έργον της ο συνάδελφός της κ. Πετρόπουλος»[14].

Η πρωτοβουλία για την καινοτομία αυτή ανήκε σ’ έναν εκ των προέδρων του Πρωτοδικείου Αθηνών, που ονομαζόταν Κυριακόπουλος και ο οποίος εισήγαγε στην πρωτεύουσα μια πρακτική που ήδη εφαρμοζόταν από μηνών στο Πταισματοδικείο του Πειραιά και σε επαρχιακά δικαστήρια.

Το 1933, έκανε την εμφάνισή της και η πρώτη γυναίκα αστυνόμος. Ονομαζόταν Γεωργίου και προσλήφθηκε στο Τμήμα Ηθών για να παρακολουθεί τις γυναίκες «υπόπτου ηθικής» και τους νταβατζήδες τους, καθώς επίσης τους... τσαρλατάνους μάγους και μάγισσες[15].

Το Φεβρουάριο του 1936, η Ελένη Κωνσταντοπούλου έγινε η πρώτη Ελληνίδα επικεφαλής ενός καθαρά επαγγελματικού σωματείου, όταν ψηφίστηκε από τους συναδέλφους της για την προεδρία του σωματείου καταστηματαρχών ζαχαροπλαστών και βιομηχάνων ζαχαροπλαστικής. Είχε σπουδάσει γλυπτική, επί πολλά χρόνια έζησε στην Αμερική, ενώ δίδασκε διακοσμητικές τέχνες στο νυχτερινό σχολείο του Λυκείου Ελληνίδων. Όταν όμως παντρεύτηκε το σύζυγό της άρχισε ν’ ασχολείται με την ζαχαροπλαστική, ενώ μαζί διατηρούσαν ζαχαροπλαστείο επί της οδού Βουλής 18. Το γεγονός ότι ήταν και μητέρα ενός μικρού κοριτσιού δεν αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα για την ίδια, η οποία δήλωνε στην εφημερίδα Ακρόπολις: «Προ παντός η οικογενειακή χαρά. Αλλ’ αυτή ούτε εμποδίζει ούτε ζημιώνει μια κυρία να αγωνίζεται και δι’ άλλας επιδιώξεις»[16].

Το Νοέμβριο του 1953, η Μερόπη Θ. Μακρυγιάννη από το χωριό Μελία της Λάρισας έγινε η πρώτη Ελληνίδα οδηγός τρακτέρ με δίπλωμα. Παρακολούθησε ειδικά μαθήματα στη σχολή μηχανικής καλλιέργειας του Βόλου επί ένα εξάμηνο και στη συνέχεια έδωσε εξετάσεις ενώπιον της υπηρεσίας Γεωργικών Μηχανημάτων της Διεύθυνσης Γεωργίας Λάρισας. Τις πέρασε με επιτυχία και απέκτησε το υπ’ αριθμ. 871 δίπλωμα οδηγού γεωργικού ελκυστήρα, όπως διαβάζουμε στην εφημερίδα Εμπρός στο φύλλο της 19.11.1953. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, η Μακρυγιάννη ετοιμαζόταν να δώσει εξετάσεις για την απόκτηση και διπλώματος χειριστή θεριζοαλωνιστικής μηχανής!

---

[1] Εφημ. Αιών, 31.01.1874, σελ.4· ΑΙ ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ, Πατρίς, 12.07.1928, σελ.3 (το 12^ο από σειρά άρθρων του Θ.Ν. Συναδινού),

[2] ΑΙ ΕΛΛΗΝΙΔΕΣ, Πατρίς, 12.07.1928, σελ.3 (το 12^ο από σειρά άρθρων του Θ.Ν. Συναδινού),

[3] Η ΠΡΩΤΗ ΕΛΛΗΝΙΣ ΙΑΤΡΟΣ ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΟΠΟΘΑΚΗ, Εφημερίς των Κυριών, 15.01.1895, σελ.3

[4] ΑΙ ΠΡΩΤΑΙ ΕΛΛΗΝΙΔΑΙ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΣΣΑΙ: ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΘΡΙΑΜΒΟΣ, ΔΥΟ «ΑΡΙΣΤΑ», Το Άστυ, 21.12.1896, σελ.2

[5] ΑΙ ΔΥΟ ΔΙΔΙΚΤΟΡΙΣΣΑΙ ΜΑΣ: Ο ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΣ ΤΩΝ ΒΙΟΣ – Η ΓΥΝΗ ΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ – ΠΩΣ ΕΝΝΟΟΥΝ ΤΗΝ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΙΝ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΟΣ – ΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑΙ ΩΣ ΚΑΘΗΓΗΤΑΙ, Το Άστυ, 22.12.1896, σελ.1

[6] Η ΠΡΩΤΗ ΕΛΛΗΝΙΣ ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΤΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ, Ημερολόγιον Σκόκου 1899, σελ. 32

[7] Πηγή: εφημερίδα Ακρόπολις, 21.04.1915, σελ.2

[8] Η ΕΛΛΗΝΙΣ ΑΕΡΟΠΟΡΟΣ, Καιροί, 25.10.1917, σελ.1

[9] Η ΑΕΡΟΠΟΡΟΣ ΜΑΣ, Εστία, 26.10.1917, σελ.1

[10] ΜΕ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ, Εστία, 02.01.1918, σελ.3

[11] ΜΕ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ, Εστία, 06.12.1918, σελ.2

[12] ΕΔΩ Κ’ ΕΚΕΙ, Ελεύθερος Τύπος, 17.06.1921, σελ.2

[13] ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΠΡΟΟΔΟΣ: Η ΠΡΩΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ ΚΟΥΡΕΥΣ, Ακρόπολις, 17.10.1931, σελ.2

[14] ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΣ ΜΕΛΟΣ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ, Ελληνικόν Μέλλον, 15.10.1933, σελ.2

[15] ΕΙΣ ΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑΝ ΗΘΩΝ, Ελληνικόν Μέλλον, 09.11.1932, σελ.2

[16] ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΩΝ ΖΑΧΑΡΟΠΛΑΣΤΩΝ ΜΙΑ ΕΚΛΕΚΤΗ ΕΛΛΗΝΙΣ, Η κ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ακρόπολις, 22.02.1936, σελ.5


Περισσότερα φεμινιστικά αφιερώματα στο ΟΛΑ ΚΑΛΑ ΧΩΡΑΝΕ:
-- Η πρώτη εμφάνιση γυναίκας δικηγόρου σε ελληνικό δικαστήριο τον Ιούλιο του 1923

-- Οι πρωτοπόρες νομοθετικές πρωτοβουλίες του Αθανάσιου Τυπάλδου Μπασιά υπέρ της ισότητας των δύο φύλων και της θέσπισης του πολιτικού γάμου το 1919 και το 1920

-- Η πρώτη πολιτική ομιλία που εκφωνήθηκε από γυναίκα στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1907

-- Οι πρώτες Ελληνίδες ηθοποιοί

-- Η πρώτη εμφάνιση Ελληνίδας ηθοποιού σε ανδρικό ρόλο στο θέατρο. Η "Ελληνίδα Σάρα Μπερνάρ" και ο Άμλετ

-- Η πρώτη φορά που Ελληνίδες διορίστηκαν σε δημόσια υπηρεσία. Σεξιστικά υπονοούμενα και ηθικολογίες των βουλευτών στη συζήτηση του νομοσχεδίου, η επιφυλακτικότητα του τύπου και η συνέντευξη μιας από τις πρώτες υπαλλήλους 28 χρόνια μετά το διορισμό της.

-- Ελληνίδες που πρωτοπόρησαν: Οι πρώτες φωτογράφοι, η πρώτη βιομήχανος, η πρώτη μαέστρος και οι πρώτες εκφωνήτριες ραδιοφώνου

-- Η πρώτη Ελληνίδα καθηγήτρια στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση

-- Η ταραχώδης πρώτη διάλεξη της πρώτης γυναίκας υφηγήτριας σε ελληνικό πανεπιστήμιο στις 24 Νοεμβρίου 1908

-- Η πρώτη γυναίκα φοιτήτρια σε ελληνικό πανεπιστήμιο.

-- Η πρώτη Ελληνίδα που ανέβηκε σε αεροπλάνο!

-- Ποιες ήταν οι πρώτες Ελληνίδες πυγμάχοι

-- Οι πρώτες γυναίκες που κατέθεσαν υποψηφιότητες για δημοτικές σύμβουλοι (αλλά το Πρωτοδικείο τις απέρριψε)

-- Οι φεμινιστικές απόψεις του Κωστή Παλαμά