Η ιστορία γύρω από την εισαγωγή της πατάτας στην Ελλάδα ή γιατί η 28η Φεβρουαρίου θα μπορούσε να ανακηρυχθεί και «εθνική μέρα πατάτας»

Όλοι έχουμε ακούσει την ιστορία –στην πραγματικότητα το μύθο– για το πώς ο Ιωάννης Καποδίστριας κατάφερε να διαδώσει την καλλιέργεια της πατάτας στους επαναστατημένους Έλληνες προς τα τέλη της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα με ένα τέχνασμα. Βέβαια οι πηγές δεν συμφωνούν ακριβώς στο υποτιθέμενο τέχνασμα του πρώτου κυβερνήτη κι αυτό από μόνο του θα ήταν αρκετό να καταλάβουμε ότι πρόκειται για μύθο και όχι για ιστορική αλήθεια.

Εντόπισα μία εκδοχή (εφημερίδα Εστία, 20.10.1914) που υποστηρίζει ότι ο Ι. Καποδίστριας διέταξε να αφεθεί ένα μεγάλο φορτίο πατατών στην προκυμαία του Ναυπλίου χωρίς καμία απολύτως επίβλεψη, ώστε οι διερχόμενοι από το σημείο άνθρωποι του λαού άρχισαν να κλέβουν τις παρατημένες πατάτες κάτω από τα σκοπίμως «στραβά μάτια» των αρχών.

Υπάρχει φυσικά και η μακράν δημοφιλέστερη εκδοχή, ότι στην προκυμαία της Αίγινας (και όχι του Ναυπλίου), διοργανώθηκαν συλλαλητήρια διαμαρτυρίας  αγανακτισμένων πολιτών που κατηγορούσαν τον Καποδίστρια ως «προδότη» και «άθεο», που ήθελε να καταστρέψει το θρησκευτικό συναίσθημα του λαού με τις πατάτες, και ότι ως απάντηση ο κυβερνήτης διέταξε την αυστηρή φρούρηση του φορτίου, που αρχικά συναντούσε την πλήρη αδιαφορία των ντόπιων, εντός αποθηκών, με αποτέλεσμα οι ντόπιοι ν’ αλλάξουν σιγά σιγά μυαλά υπό το σκεπτικό ότι για να φυλάσσεται τόσο αυστηρά αυτός ο άγνωστος καρπός, θα πρέπει να ήταν και πολύτιμος. Και κάπως έτσι, υπό την ανοχή των φρουρών οι πατάτες σύντομα εξαφανίστηκαν!

Εν τω μεταξύ υπάρχει και μια τρίτη ιστορία, για το πώς υποτίθεται ότι διαδόθηκε η καλλιέργεια της πατάτας στην περιοχή των Καλαβρύτων το 1840 από το νομάρχη Καλαβρύτων, στρατηγό Δ. Κριεζή, τον επονομαζόμενο και ως «διοικητή Πατάτας». Σύμφωνα με το αφήγημα, όπως δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εβδομάς στις 25.08.1885, όταν ο Δ. Κριεζής είχε πλέον εξαντλήσει κάθε δυνατό επιχείρημα υπέρ της καλλιέργειας της πατάτας, χωρίς όμως να καταφέρει να συγκινήσει τους κατοίκους των Καλαβρύτων, σκέφτηκε ένα τέχνασμα: κάλεσε τους προύχοντες της περιοχής στο σπίτι του και παρέθεσε προς τιμή τους ένα πλουσιότατο και ωραιότατο γεύμα με φαγητά που είχαν ως βασικό υλικό την πατάτα. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, το μενού περιλάμβανε σούπα από πατάτες, μουσακά μπακαλιάρο με πατάτες, κρέας γιαχνί με πατάτες, ψητό στο φούρνο με πατάτες, πατατοσαλάτα, τηγανητές (!) πατάτες, πατατοκεφτέδες, πουρέ πατάτας και σβίγκους από πατάτες.

Προφανώς και η ιστορία αυτήν ήταν παραμύθι, εκτός κι αν θεωρήσουμε ότι οι Καλαβρυτινοί της εποχής ήταν τόσο απομονωμένοι από τους υπόλοιπους Πελοποννήσιους, ώστε αγνοούσαν τη συστηματική και πάνω απ’ όλα αποδοτική καλλιέργεια της πατάτας στην ευρύτερη περιοχή από δωδεκαετίας! Σε έγγραφο του διοικητή Μεσσηνίας Κ. Ράμφου με ημερομηνία 2 Νοεμβρίου 1829 και αρ. πρωτοκόλλου 585 γινόταν μνεία, ότι «κατά το παρόν έτος έγεινε παρά των ενταύθα Γάλλων εις την πεδιάδα της Μεθώνης φύτευσις γεωμήλων... Τα φυτευθέντα όχι μόνον ηυτύχησαν, αλλά δεν υπόκεινται εις σήψιν». Μάλιστα ο Κ. Ράμφος ανέφερε λεπτομέρειες για τον τρόπο καλλιέργειας των «γεωμήλων», όπως αποκαλούσαν τότε τις πατάτες κατά μετάφραση της γαλλικής τους ονομασίας (pommes de terre), ενώ κατέληγε στο συμπέρασμα ότι «το κλήμα καθώς και η γη των Μεσσηνιακών φρουρίων είνε απαράλλακτα ως εκείνη του Άργους, της Αιγίνης και των περισσοτέρων νήσων του Αιγαίου», όπου προφανώς η καλλιέργεια της πατάτας είχε ήδη δοκιμαστεί με επιτυχία.

Ανατρέχοντας εξάλλου στο αρχείο της Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος, που εκδιδόταν στην Αίγινα, μαθαίνουμε όλη την ιστορική αλήθεια για την εισαγωγή και πρώτη καλλιέργεια της πατάτας στο νέο κράτος. Με πρωτοβουλία του Ιωάννη Καποδίστρια το πρώτο φορτίο πατατών έφτασε στην Αίγινα τον πρώτο μήνα του 1828, λίγες μόνο μέρες μετά την άφιξη του νέου κυβερνήτη στην πρώτη πρωτεύουσα του υπό εκκόλαψη ελληνικού κράτους, και από τις 23 Ιανουαρίου ξεκίνησε η φύτευση και η καλλιέργεια του μέχρι τότε άγνωστου καρπού υπό την άμεση επιστασία του Θ. Βαλιάνου («αξιωματικού δοκίμου διά τας γνώσεις και τον πατριωτισμό του») αλλά και υπό τη γενική επίβλεψη ενός Ιρλανδού, του Στίβενσον, ο οποίος ήταν «πολλά περίφημος διά το περί Βρασιλίας σύγγραμμά του, καθώς και διά τα γενναία αισθήματά του».

Σύμφωνα με σχετικά δημοσιεύματα της Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος, η καλλιέργεια της πατάτας γινόταν στην πεδιάδα ανατολικομεσημβρινά της πόλης της Αίγινας και σύντομα επεκτάθηκε μέχρι την παραλία, όπου κατασκευάστηκε μικρός μόλος για να διευκολύνει τη συγκοινωνία της πόλης με το λιμάνι. Την πρώτη εβδομάδα (23-29 Ιανουαρίου) με την καλλιέργεια της πατάτας ασχολήθηκαν 500 – 600 εργάτες, ενώ την επόμενη εβδομάδα (μέχρι τις 4 Φεβρουαρίου) ο αριθμός αυτός ανέβηκε θεαματικά στους 1200 με 1500 σχεδόν εργάτες. «Αι εργασίαι αύται προξενούν διπλούν όφελος εις το έθνος: ασχολούν επωφελώς μέρος του λαού, το οποίον εταλαιπωρείτο εις την ένδειαν και προσφέρουν νέον και πολύτιμον μέσον υπάρξεως, από το οποίον εντός ολίγου θέλουν ωφεληθή αυτοί ούτοι οι άποροι, και το οποίον προετοιμάζει εις το έθνος νέας πηγάς πλούτου και ευδαιμονίας», σχολίαζε η εφημερίδα στις 01.02.1828.

Περίπου την ίδια περίοδο ξεκίνησε η καλλιέργεια της πατάτας και στην περιοχή του οικισμού Απάθεια της Αργολίδας «εις τόπον λοφώδη και παραθαλάσσιον, ποτιζόμενον από τον πλησίον ρύακα», από αυτή δε τη φυτεία ο Στίβενσον υπολόγιζε εξήντα φορές μεγαλύτερη σοδειά συγκριτικά με εκείνη της Αίγινας. Αυτό τουλάχιστον έγραφε η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος στις 19.05.1828 σημειώνοντας παράλληλα ότι στη συγκεκριμένη φυτεία εργάζονταν περισσότερα από 2.000 άτομα, ενώ 400 φτωχοί άνδρες και γυναίκες τρέφονταν από αυτή. Παράλληλα αντιλαμβανόμαστε την ύπαρξη κάποιων απροσδιόριστων αντιδράσεων, απέναντι στις οποίες ο συντάκτης του δημοσιεύματος, Ι. Λ., απαντούσε: «Όσοι φρόνιμοι Έλληνες καταγίνονται τώρα εις το να κρίνουν, αν η Κυβέρνησις έκαμε καλά ή όχι να δώση μιαν πάρεργον προσοχήν εις το τοιούτον αντικείμενον, έκαμνον βέβαια πολύ καλήτερα να περιμαζεύσουν τους λιμοκτονούντας, αν έχουν τον τρόπον, και να τους βάλουν να δουλεύουν εις την φυτείαν των γεωμήλων ή άλλο τι, έπειτα πάλιν από το κέρδος να τους τρέφουν ωφελούμενοι έτι μάλλον και αυτοί, έως ότου οι άθλιοι αδελφοί μας να εξοικονομηθούν κατ’ άλλον τινά τρόπον μετά την αποκατάστασιν της πατρίδος».

Δεν μπορεί να εξακριβωθεί το ακριβές περιεχόμενο των επιφυλάξεων και αν αυτές έφταναν στο ακραίο σημείο να κατηγορούν τον Καποδίστρια ως όργανο του... σατανά, πιθανότερα όμως περιορίζονταν να αμφισβητούν το μεγάλο βάρος που είχε ρίξει ο κυβερνήτης στη διάδοση της νέας καλλιέργειας, καθιστώντας την μια από τις βασικές προτεραιότητες της πολιτικής του.

Γνωρίζουμε ωστόσο με σαφήνεια τις αντιρρήσεις που διατύπωσε ο Αντώνιος Μάγνος Ιταλός με επιστολή του στην πιο πάνω εφημερίδα της Αίγινας, όπως αυτές δημοσιεύτηκαν στο φύλλο της 11.04.1828. Ο Αντώνιος Μάγνος Ιταλός ήταν βέβαια υπέρμαχος της καλλιέργειας των γεωμήλων κάνοντας λόγο για «έργο θείο», όμως είχε επιφυλάξεις ως προς δύο στοιχεία: α) εκτιμούσε ότι έπρεπε μαζί με τις πατάτες να φυτευτούν και άλλα είδη φυτών, ώστε να φανεί στην πράξη ποια καλλιέργεια θα απέβαινε εν τέλει ως η πιο ωφέλιμη και η πιο κατάλληλη, ενώ β) διαφωνούσε με το χρόνο έναρξης του έργου προκρίνοντας ως καταλληλότερους μήνες για τη φύτευση των πατατών τους μήνες Φεβρουάριο και Μάρτιο κατά προτεραιότητα ή –δευτερευόντως– τους φθινοπωρινούς μήνες. (Βέβαια, η 23η Ιανουαρίου, όταν ξεκίνησε επίσημα η καλλιέργεια της πατάτας στην Αίγινα, προσδιοριζόταν με το παλαιό ημερολόγιο, που σημαίνει ότι ακόμη και με το σκεπτικό του Αντώνιου Μάγνου Ιταλού δεν ήταν πολύ νωρίς.)

Δέκα μέρες αργότερα, η εφημερίδα, που υποστήριζε τον Καποδίστρια και την πολιτική του, απάντησε κάνοντας λόγο για συμβουλές «[τας] οποίας κανείς δεν του εζήτησε, και αίτινες δεν θέλουν ποτέ εμβή εις ενέργειαν, όπου το επιχείρημα τούτο θέλει είσθαι υπό την διεύθυνσιν της Κυβερνήσεως». Ο συντάκτης παρατηρούσε εξάλλου ότι «ο Κύριος Στέβενσων, όστις αφιερόνει τον καιρόν του και την αγαθοεργόν επιμέλειάν του εις τας γεωργικάς εργασίας, αίτινες εγένοντο προ ολίγου εις Αίγιναν, και εξακολουθούνται ήδη εις τον αγρόν της Απαθείας, έδωκεν αποχρώντα δείγματα των προτερημάτων και των γνώσεών του· και όσοι είναι οπωσούν φωτισμένοι, και γνωρίζουσι τα έργα αυτού και την οποίαν έλαβον υποδοχήν εις την Ευρώπην προμαντεύουν αισιώτατον τέλος των κόπων, τους οποίους καταβάλλει εις το να εισάξη και αποκαταστήση ωφέλιμον εις την Ελλάδα την καλλιέργειαν των γεωμήλων».

Βέβαια στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο και δη στα Επτάνησα, ο καρπός της πατάτας ήταν ήδη γνωστός. Η επίσημη εντατική καλλιέργειά του φέρεται να ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της Δεύτερης Γαλλοκρατίας των νησιών (1807-1815), σύμφωνα δε με σωζόμενα ιταλικά έγγραφα αυτό συνέβη γύρω στα 1811. Ωστόσο, η πρώτη μαρτυρούμενη καλλιέργεια της πατάτας στα Επτάνησα –και σε ελληνικό έδαφος ευρύτερα– μαρτυρείται ήδη από το 1800 και μάλιστα γνωρίζουμε ότι η ακριβής ημερομηνία έναρξης της καλλιέργειας ήταν η 28η Φεβρουαρίου του έτους αυτού!

Πρώτος καλλιεργητής ήταν ο κερκυραίος Νικόλαος Αρλιώτης, ο οποίος είχε εισαγάγει τις πρώτες πατάτες από την Τεργέστη –του τις είχε προμηθεύσει ένας φίλος του που κατοικούσε εκεί. Στις 28 Φεβρουαρίου 1800 τις φύτευσε στο αγρόκτημά του στο χωριό Χωροεπίσκοποι, ενώ ένα μήνα αργότερα ακολούθησε και δεύτερο κύμα σποράς με καρπούς που του είχαν χαρίσει Άγγλοι αξιωματικοί της Κέρκυρας.

Η πληροφορία μας είναι γνωστή χάρη στο Νικόλαο Β. Μάνεση, ο οποίος μετέφρασε τα γραμμένα στην ιταλική γλώσσα χειρόγραφα του Ν. Αρλιώτη και εν συνεχεία τα δημοσίευσε –δυστυχώς περιληπτικά και όχι τα αυθεντικά κείμενα μεταφρασμένα– στο βιβλίο του «Περί Νικολάου Αρλιώτη (1731-1802) και των χειρογράφων χρονικών αυτού», που τυπώθηκε στο τυπογραφείο «Αθηνά» της Κέρκυρας το 1873, εβδομήντα ένα ολόκληρα χρόνια μετά το θάνατο του Κερκυραίου αγρότη.

Στη σελίδα 82 του βιβλίου του, αντίτυπο του οποίου υπάρχει στην Ιακωβάτειο Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη – Μουσείο Ληξουρίου (αλλά και ψηφιακό αντίτυπο στη διεύθυνση liksouri.reasonablegraph.org/archive/item/9866), ο Νικόλαος Β. Μάνεσης γράφει σχετικά:

«Την 28 του αυτού μηνός [σ.σ. Φεβρουαρίου], ο Αρλιώτης εφύτευσεν εν τω αγροκηπίω αυτού γεώμηλά τινα πεμφθέντα εις αυτόν εκ Τεργέστης παρά τινος φίλου του, και τα οποία μέχρι της ημέρας εκείνης ήσαν παρ’ ημίν άγνωστα· τούτου δ’ ένεκεν ο Αρλιώτης προσέθηκεν εις τας σημειώσεις αυτού και οδηγίας τινάς περί της καλλιεργείας, της διατηρήσεως και της χρήσεως του προϊόντος τούτου, και την τότε αγοραίαν αυτού τιμήν εν Τεργέστη και Βενετία. Μετά δ’ ένα μήνα περίπου, εφύτευσε και έτερα, τα οποία είχον φιλοδωρήσει εις τινα αυτού συγγενή οι ενταύθα διατρίβοντες δύο άγγλοι αξιωματικοί».

28 Φεβρουαρίου 1800, λοιπόν. Αυτή είναι η ακριβής ημερομηνία έναρξης καλλιέργειας της πατάτας στον ελλαδικό χώρο, ώστε αυτή θα μπορούσε να ανακηρυχτεί άτυπα και «μέρα πατάτας» στη μνήμη του πρωτοπόρου Νικόλαου Αρλιώτη–δηλαδή περισσότερο μια αφορμή για να συμπεριλάβουμε την πολυαγαπημένη αυτή τροφή σ’ ένα ακόμα ημερήσιο μενού χωρίς δισταγμούς και ανασφάλειες του τύπου «μα καλά, πάλι πατάτες θα φάμε σήμερα;». Και όχι τίποτε άλλο, αλλά είναι πραγματικά πάρα πολλές –και μεταξύ αυτών πολλές υγιεινές– οι γαστρονομικές προτάσεις για ν’ απολαύσουμε τις πατάτες μας...