Γιούρι Γκαγκάριν: Ο μυστηριώδης θάνατος ενός ήρωα παγκόσμιας εμβέλειας

Από την υποδοχή του Γκαγκάριν στην Αθήνα ("Ελευθερία", 13.02.1962)

Το όνομα του θα μείνει για πάντα χαραγμένο στην παγκόσμια ιστορία με τα πιο χρυσά γράμματα, ως ο πρώτος άνθρωπος που βγήκε από τη γήινη ατμόσφαιρα και ταξίδεψε στο διάστημα σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη στις 12 Απριλίου 1961. Όμως το πρόσωπο του έχει συνδεθεί και μ' έναν άλυτο μέχρι σήμερα γρίφο, που έχει δώσει την αφορμή να εξυφανθούν ουκ ολίγες θεωρίες συνωμοσίας, ως προς τις ακριβές αιτίες του θανάτου του.

Όσο ζούσε, ο Γιούρι Γκαγκάριν λατρεύτηκε στη Σοβιετική Ένωση, όπου τιμήθηκε ως Ήρωας και έγινε σύμβολο της σοβιετικής πρωτοπορίας κατά τα πρώτα χρόνια του διαστημικού ανταγωνισμού. Ο απρόσμενος και πολύ πρόωρος θάνατος του από αεροπορικό δυστύχημα στις 27 Μαρτίου 1968 και σε ηλικία 34 μόλις ετών, όπως ήταν φυσικό, βύθισε τη χώρα στο πένθος - για πρώτη φορά στη σοβιετική ιστορία κηρύχθηκε ημέρα εθνικού πένθους για κάποιον που δεν είχε ασκήσει εξουσία στην κεφαλή του κράτους, όπως στην περίπτωση του Λένιν και του Στάλιν.
Οι πληροφορίες για τις ακριβείς συνθήκες του δυστυχήματος είναι λίγες. Ξέρουμε ότι το δυστύχημα έλαβε χώρα κοντά στο χωριό Νοβοσέλοβο, την ώρα που ο Γκαγκάριν εκτελούσε εκπαιδευτική πτήση μ' ένα MiG-15UTI, ενώ τον συνόδευε ένας έμπειρος εκπαιδευτής, ο Βλαντιμίρ Σερέγκιν. Περισσότερες λεπτομέρειες του δυστυχήματος δεν ανακοινώθηκαν (από την ειδική επιτροπή που συστάθηκε) με την πρόφαση ότι θα "αναστάτωναν τη χώρα" - πυροδοτώντας έτσι σειρά θεωριών συνωμοσίας. Η αρχική, επίσημη εκδοχή των ρωσικών μέσων ενημέρωσης ήθελε τον Γκαγκάριν να πεθαίνει σαν ήρωας, προσπαθώντας ν' αποφύγει την πρόσκρουση σ' ένα σχολείο της περιοχής, όμως η πληροφορία αυτή ουδέποτε επιβεβαιώθηκε και ενδεχομένως να μην ίσχυε καν.
Λέγεται ότι λεπτομέρειες δεν έμαθαν ούτε καν τα μέλη της οικογένεια του, ενώ η μητέρα του φέρεται να είχε κατηγορήσει τον τότε σοβιετικό ηγέτη Λεονίντ Μπρέζνιεφ ότι κρυβόταν πίσω από το όχι και τόσο τυχαίο τραγικό συμβάν. Για ποιο λόγο θα ήθελε ο Μπρέζνιεφ το θάνατο του Γκαγκάριν; Άλλοι υποστηρίζουν ότι απλά ζήλευε τη δημοφιλία του, ενώ υπάρχουν και οι δύσπιστοι που θεωρούν ότι στην πραγματικότητα ο Γκαγκάριν ποτέ δεν ταξίδεψε στο διάστημα, ποτέ δεν βγήκε από τη γήινη ατμόσφαιρα, και η σοβιετική ηγεσία ήθελε να του κλείσει το στόμα για παν ενδεχόμενο.
Φυσικά, έχουν διατυπωθεί και πιο ακραίες απόψεις, όπως ότι ο Σερέγκιν ζήλευε για κάποιον ανεξήγητο λόγο τον Γκαγκάριν, ότι το σκάφος χτυπήθηκε από τη CIA ή ότι ο Σοβιετικός κοσμοναύτης απήχθη από εξωγήινους, που μάλλον... ξέχασαν να ζητήσουν λύτρα. Δεν λείπουν όμως κι εκείνοι οι πιο δύσπιστοι, που εκτιμούν ότι στην πραγματικότητα τίποτε απ' όλα αυτά δεν συνέβη, αλλά ο Γκαγκάριν σκηνοθέτησε το θάνατο του, έκανε πλαστική επέμβαση στο πρόσωπο και ενδεχομένως να εξακολουθεί να βρίσκεται στην ζωή.
Ένα άλλο δημοφιλές σενάριο θέλει τους Γκαγκάριν και Σερέγκιν να ήταν μεθυσμένοι χάνοντας τον έλεγχο του αεροσκάφους. Ειδικά για τον Γκαγκάριν ήταν γνωστό ότι η ξαφνική και έντονη δημοσιότητα τον είχε φθείρει ψυχολογικά κάποια περίοδο, με αποτέλεσμα να το ρίξει στο ποτό και να καταστρέψει προσωρινά την οικογενειακή του ευτυχία με τη σύζυγο του και τις δυο κόρες τους. Όμως την περίοδο του δυστυχήματος, ο πρώην κοσμοναύτης ήταν μάλλον νηφάλιος έχοντας ξεπεράσει την όποια εξάρτηση από το αλκοόλ, ενώ ετοιμαζόταν για την επιστροφή του ως πιλότος.
Το 2010, ανεξάρτητοι Ρώσοι ερευνητές υποστήριξαν ότι ο Γκαγκάριν πανικοβλήθηκε όταν είδε ανοιχτό ένα παράθυρο της καμπίνας και κάνοντας λάθος χειρισμούς το έριξε στη γη. Το 2011, ένας αξιωματούχος των αρχείων του Κρεμλίνου, ο Αλεξάντερ Στεπάνοβ, ανέφερε σε συνέντευξη τύπου ότι ο Γκαγκάριν επιχείρησε έναν επικίνδυνο ελιγμό για ν' αποφύγει τη σύγκρουση μ' ένα αερόστατο που έκανε μετρήσεις καιρού (weather balloon) ή για ν' αποφύγει κάποιο σύννεφο. Επρόκειτο μάλλον για προσωπικές εκτιμήσεις του Στεπάνοβ και όχι για επίσημη ανακοίνωση του Κρεμλίνου, που παραμένει αρνητικό στο άνοιγμα των απόρρητων αρχείων, τροφοδοτώντας όμως τη σχετική σεναριολογία.
Ο Γκαγκάριν δεν ήταν αγαπητός μόνο στη Σοβιετική Ένωση, αλλά και σ' ολόκληρο τον κόσμο, τον οποίο είχε γυρίσει χάρη στα ταξίδια του. Το Φεβρουάριο του 1962 ήρθε και στην Ελλάδα για διήμερη επίσκεψη (12-13.02.1962), όπου αποθεώθηκε από χιλιάδες πολίτες που παρευρέθησαν είτε στο αεροδρόμιο κατά την άφιξη του είτε στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας. Τότε, ο Γκαγκάριν ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης Αθηνών και παρέλαβε το χρυσό μετάλλιο της πόλης. Αλλά και ο ίδιος ο κοσμοναύτης είχε πλέξει το εγκώμιο της ελληνικής πρωτεύουσας κατά την τελετή που διοργανώθηκε προς τιμήν του.
"Κύριε Δήμαρχε, κυρίες και κύριοι. Επιθυμώ να σας ευχαριστήσω θερμά για την τιμή που μου παρέχετε ανακηρύσσοντας με δημότη της ωραίας και ένδοξης πόλης σας. Θεωρώ ύψιστη τιμή να είμαι δημότης της πόλης αυτής. Σήμερα επισκέφτηκα την Ακρόπολη και είδα τα θαυμάσια αρχαία μνημεία της Ελλάδας. Είδα θαυμάσια πρότυπα αρχιτεκτονικής, τα οποία αποτέλεσαν την έμπνευση για την ανάπτυξη της τέχνης αυτής σ' ολόκληρο τον κόσμο. Από την Ιστορία έμαθα ότι εδώ στην Αθήνα γεννήθηκε η ιδέα της ειρήνης. Το καθήκον της διατήρησης της ειρήνης αποτελεί μεγάλη τιμή και αξίζει να αγωνιστεί κανείς για την εκπλήρωση του. Ως επίτιμος Δημότης τς πόλης των Αθηνών υπόσχομαι να καταβάλω κάθε προσπάθεια, προκειμένου να συντελέσω στην εδραίωση της ειρήνης και της φιλίας στον κόσμο".
Πριν το ταξίδι του στο διάστημα, τον Απρίλιο του 1961, ο Γκαγκάριν είχε γράψει ένα σημείωμα προς την οικογένεια του, σε περίπτωση που κάτι πήγαινε στραβά. Σ' εκείνο το σημείωμα έγραφε: "Έζησα τίμια και προσπάθησα να φέρω κάποιο όφελος στους άλλους ανθρώπους, όσο μικρό κι αν είναι αυτό. Κάποια στιγμή στην παιδικά μου ηλικία διάβασα τα λόγια του Βάλερι Πάβλοβιτς Τσκάλοβ (σ.σ.: ήταν ο πρώτος Σοβιετικός πιλότος που διέσχισε το Βόρειο Πόλο χωρίς στάση): "Αν πρόκειται να γίνεις κάποιος, γίνε ο πρώτος". Αυτό προσπάθησα να κάνω και θα συνεχίσω να προσπαθώ".