ΣΤΟΚΧΟΛΜΗ, ΡΙΟ, ΓΙΟΧΑΝΕΣΜΠΟΥΡΓΚ: ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Με αφορμή τη σημερινή Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, ας κάνουμε μία αναδρομή σε τρεις κομβικής σημασίας παγκόσμιες διασκέψεις, που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία 40 χρόνια, βάζοντας επισήμως στην ατζέντα το θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος ως αντίβαρο στην άκριτη και άλογη οικονομική ανάπτυξη, που καταλήγει μπούμερανγκ για το μέλλον της ανθρωπότητας. Πρόκειται για τις διασκέψεις της Στοκχόλμης, του Ρίο και του Γιοχάνεσμπουργκ, που πραγματοποιήθηκαν το 1972, το 1992 και το 2002 αντίστοιχα. 

ΣΤΟΚΧΟΛΜΗ

H Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Ανθρώπινο Περιβάλλον (UNCHE) πραγματοποιήθηκε στη σουηδική πρωτεύουσα το διάστημα από 5 μέχρι 16 Ιουνίου 1972. Συμμετείχαν αντιπροσωπείες από εκατόν δεκατρία κράτη, εκ των οποίων μόνο δύο εκπροσωπήθηκαν από τους Πρωθυπουργούς τους, η Σουηδία και η Ινδία. Αντίθετα, δεν παραβρέθηκαν εκπρόσωποι από τα κομμουνιστικά κράτη λόγω της μη πρόσκλησης της ανατολικής Γερμανίας, η οποία δεν αναγνωριζόταν επίσημα ως κράτος από τη Δύση. Το κλίμα στη διάσκεψη ήταν έντονα επιφυλακτικό, καθώς οι χώρες του τρίτου κόσμου υποψιάζονταν ότι οι πρωτοβουλίες για το περιβάλλον αποτελούσαν συγκαλυμμένη στρατηγική για να εμποδιστεί η ανάπτυξη του φτωχού Νότου.Χαρακτηριστικά, η πρωθυπουργός της Ινδίας Ίντιρα Γκάντι κατηγόρησε τις αναπτυγμένες χώρες ότι εκμεταλλεύτηκαν τους φυσικούς πόρους των αναπτυσσόμενων κρατών για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους οφέλη. 

Τα αποτελέσματα της διάσκεψης ήταν: α) η υιοθέτηση της Διακήρυξης της Στοκχόλμης με τον υπότιτλο «Η Magna Charta για το περιβάλλον μας», που περιείχε συνολικά 26 Αρχές με σκοπό «να εμπνεύσει και να καθοδηγήσει τους ανθρώπους του κόσμου για τη συντήρηση και βελτίωση του ανθρώπινου περιβάλλοντος», β) η ίδρυση ενός καινούριου θεσμού που θα λειτουργούσε στα πλαίσια των Ηνωμένων Εθνών και ονομάστηκε «Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNEP)», γ) η υιοθέτηση ενός Σχεδίου Δράσης για την Ανάπτυξη της Περιβαλλοντικής Πολιτικής υπό την εποπτεία του UNEP, δ) η ίδρυση ενός Ταμείου Περιβάλλοντος, που θα βασιζόταν σε εθελοντική οικονομική προσφορά και ε) ορίστηκε η 5^η Ιουνίου ως Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος.

Στο κείμενο της Διακήρυξης ο άνθρωπος χαρακτηρίστηκε «δημιουργός όσο και θύμα του περιβάλλοντός του, το οποίο του προσφέρει σωματική επιβίωση και του παρέχει την ευκαιρία για διανοητική, ηθική, κοινωνική και πνευματική ανάπτυξη», το περιβάλλον αντιμετωπίστηκε ως ανθρώπινο δικαίωμα, ενώ για πρώτη φόρα τέθηκε η ευθύνη απέναντι στις μελλοντικές γενιές (αρχή 1). Επιπλέον, ενθαρρύνθηκαν μια σειρά περιβαλλοντικών πρωτοβουλιών, όπως η ανάγκη διαφύλαξης των φυσικών πόρων του πλανήτη για το όφελος της παρούσας αλλά και των μελλοντικών γενεών (αρχή 2), η προστασία της άγριας ζωής (αρχή 4), η προσεκτική χρήση των μη ανανεώσιμων πόρων και η απόλαυση τους από όλη την ανθρωπότητα (αρχή 5), ο έλεγχος της απόθεσης τοξικών ουσιών στο περιβάλλον (αρχή 6) και η αποφυγή μόλυνσης της θάλασσας (αρχή 7). Συνειδητοποιήθηκε η ανάγκη για την εξασφάλιση ενός ευνοϊκού βιοτικού και εργασιακού περιβάλλοντος (αρχή 8), την διαμόρφωση περιβαλλοντικών πολιτικών που δε θα επηρεάσουν αρνητικά τη δυνατότητα ανάπτυξης των αναπτυσσόμενων κρατών (αρχή 11). Η διαχείριση των φυσικών πόρων θα έπρεπε να λαμβάνει υπόψη τις περιστάσεις και τις ιδιαίτερες απαιτήσεις των αναπτυσσόμενων χωρών (αρχή 12) και να γίνεται με ορθολογικό προγραμματισμό (αρχές 14,15). Επισημάνθηκε ο αρνητικός ρόλος του υπερπληθυσμού (αρχή 16), τονίστηκε η συμβολή της επιστήμης και της τεχνολογίας στον προσδιορισμό και τη λύση των περιβαλλοντικών προβλημάτων «για το κοινό καλό της ανθρωπότητας» (αρχή 18), όπως και ο θετικός ρόλος της εκπαίδευσης και των μέσων μαζικής ενημέρωσης (αρχή 19), ενώ η Διακήρυξη έκλεισε με την προτροπή ότι «το άτομο και το περιβάλλον του πρέπει να απαλλαγούν από τα αποτελέσματα των πυρηνικών όπλων και όλων των άλλων μέσων μαζικής καταστροφής» (αρχή 26).

ΡΙΟ

Η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (UNCED), γνωστή και ως Earth Summit, που πραγματοποιήθηκε στο Ρίο Ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας το 1992 αποτέλεσε συνέχεια των πρωτοβουλιών της «Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (WCED)» υπό την προεδρία της πρώην πρωθυπουργού της Νορβηγίας Γκρο Χάρλεμ Μπρούτλαντ, η οποία είχε συντάξει μια έκθεση με τίτλο "Our Common Future", στην οποία δίνεται ο μοναδικός μέχρι σήμερα επίσημος ορισμός της έννοιας της βιώσιμης ανάπτυξης, δηλαδή "η ανάπτυξη που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της παρούσας γενιάς χωρίς να παραγνωρίζει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ανταποκριθούν στις δικές τους ανάγκες", η οποία εμπεριέχει δύο βασικές έννοιες: α) τις ανάγκες των φτωχών του κόσμου, στις οποίες πρέπει να δοθεί υψηλότερη προτεραιότητα και β) τους περιορισμούς που επιβάλλονται από την κατάσταση της τεχνολογίας και της κοινωνικής οργάνωσης στη δυνατότητα του περιβάλλοντος να ικανοποιηθούν οι παρούσες και μελλοντικές ανάγκες. 

 Το ενδιαφέρον ήταν αυξημένο σε σχέση με την Διάσκεψη της Στοκχόλμης, καθώς συμμετείχαν αντιπρόσωποι από εκατόν εβδομήντα έξι κράτη, μεταξύ αυτών και εκατόν τρεις αρχηγοί κρατών ή κυβερνήσεων. Η Διακήρυξη του Ρίο εγκατέλειψε την προσέγγιση του περιβαλλοντικού προβλήματος από την σκοπιά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προσέλαβε ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα (αρχή 1). Καθησύχασε για άλλη μια φορά τα αναπτυσσόμενα κράτη ως προς την ακεραιότητα της κρατικής κυριαρχίας στην εκμετάλλευση των πόρων τους, υπό την προϋπόθεση ότι δεν προκαλούν ζημία στο περιβάλλον άλλων κρατών ή περιοχών πέρα από τα όρια της εθνικής αρμοδιότητας με την προσθήκη της φράσης «αναπτυξιακές πολιτικές», ενδεικτική της στροφής που άρχισε να παρατηρείται (αρχή 2). Επισημάνθηκε ότι «το δικαίωμα στην ανάπτυξη πρέπει να εκπληρωθεί ώστε να ικανοποιηθούν δίκαια οι αναπτυξιακές και περιβαλλοντικές ανάγκες της παρούσας και των μελλοντικών γενιών» (αρχή 3), ενώ διευκρινίστηκε ότι η βιώσιμη ανάπτυξη απαιτεί η προστασία του περιβάλλοντος να αποτελέσει «αναπόσπαστο τμήμα της αναπτυξιακής διαδικασίας και δεν μπορεί να εξεταστεί σε απομόνωση από αυτήν» (αρχή 4). Στο κοινωνικό πεδίο τονίστηκε ο ρόλος των γυναικών και της νεολαίας για την επιτυχία της βιώσιμης ανάπτυξης (αρχές 20 και 21), εξήρε το ρόλο των αυτοχθόνων λαών, οι οποίοι «έχουν έναν ζωτικής σημασίας ρόλο στην περιβαλλοντική διαχείριση και την ανάπτυξη λόγω της γνώσης και των παραδοσιακών πρακτικών τους» (αρχή 22). Αναφέρθηκε η ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος σε περίοδο πολεμικών συγκρούσεων (αρχή 24), όπως και ότι «η ειρήνη, η ανάπτυξη και η προστασία του περιβάλλοντος είναι αλληλοεξαρτώμενες και αδιαίρετες» (αρχή 25). Γενικότερα, η Διακήρυξη αντιπροσώπευε την λεπτή ισορροπία των πολιτικών στόχων που επιδίωκαν οι αναπτυγμένες και οι αναπτυσσόμενες χώρες, οι οποίοι απεικονίζονται κυρίως σε δύο σύνολα βασικών αρχών, χωρίς τις οποίες ο συμβιβασμός θα είχε καταρρεύσει: από τη μια μεριά ήταν η δημόσια συμμετοχή, η προληπτική αρχή και η αρχή ότι «ο μολύνων πληρώνει» (αρχές 10, 15 και 16), που θεωρούνταν απαραίτητες από τα αναπτυγμένα κράτη και από την άλλη οι αναπτυσσόμενες χώρες επέμειναν και πέτυχαν προκειμένου οι βασικές αρχές να περιλάβουν «το δικαίωμα στην ανάπτυξη», την εξάλειψη της φτώχειας και την αναγνώριση «κοινών αλλά διαφοροποιημένων ευθυνών» (αρχές 3, 5 και 7 αντίστοιχα).

ΓΙΟΧΑΝΕΣΜΠΟΥΡΓΚ

Η «Παγκόσμια Σύνοδος Κορυφής για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (WSSD)» πραγματοποιήθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ, το "λίκνο της ανθρωπότητας" όπως χαρακτηρίστηκε, από τις 26 Αυγούστου μέχρι τις 4 Σεπτεμβρίου 2002 και παρευρέθηκαν πάνω από 100 αρχηγοί κρατών από 193 κράτη, με συνολικό αριθμό συμμετεχόντων περίπου 45.000.

 Η Διακήρυξη του Γιοχάνεσμπουργκ συνέχισε τον δρόμο του Ρίο για την οικοδόμηση μιας ανθρώπινης, ισότιμης παγκόσμιας κοινωνίας που νοιάζεται. Στο επίκεντρο τέθηκαν τα παιδιά και η ευθύνη μας απέναντί τους (§3-4). Η εξάλειψη της φτώχειας και ο σχεδιασμός νέων προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης (§11), η μείωση του αυξανόμενου χάσματος μεταξύ του αναπτυγμένου και του αναπτυσσόμενου κόσμου που συνιστά απειλή για τη διεθνή ευημερία, ασφάλεια και σταθερότητα (§12) και η προστασία του περιβάλλοντος που «εξακολουθεί να υποφέρει» (§13) αναγνωρίστηκαν ως οι νέες προκλήσεις της ανθρωπότητας, ενώ η παγκοσμιοποίηση αποτέλεσε τη νέα διάσταση σ’ αυτόν τον αγώνα, αν και αναγνωρίστηκε ότι το κέρδος και το κόστος της παγκοσμιοποίησης δεν είναι ισότιμα κατανεμημένο (§14). Κοινή βάση όλων αυτών είναι η πίστη στην πρόκληση της βιώσιμης ανάπτυξης (§ 16 επ.). Στα παρεπόμενα της Συνόδου του Γιοχάνεσμπουργκ συμπεριλαμβάνεται και το ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ τον Δεκέμβριο του 2002, με το οποίο η δεκαετία 2005 - 2014 ανακηρύχτηκε ως «Δεκαετία για την Εκπαίδευση σχετικά με τη Βιώσιμη Ανάπτυξη», σκοπός της οποίας είναι να ενθαρρύνει τις κυβερνήσεις να συμπεριλάβουν μέτρα που να τα εφαρμόσουν στα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα, στις στρατηγικές τους και στα σχέδια εθνικής ανάπτυξης και παράλληλα να προωθήσουν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης και την ευρύτερη συμμετοχή των πολιτών μέσω πρωτοβουλιών. Ένα σχετικό παράδειγμα αποτελεί το πρόγραμμα Εκπαίδευση για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (ESD), που διαμορφώθηκε στα πλαίσια της UNESCO, αντικείμενο του οποίου είναι: τα ανθρώπινα δικαιώματα, ειρήνη και ανθρώπινη ασφάλεια, ισότητα των φύλων, πολιτισμική ποικιλομορφία και διαπολιτισμική κατανόηση, υγεία, VIH/aids, διακυβέρνηση, φυσικοί πόροι, αλλαγή κλίματος, αγροτική ανάπτυξη, βιώσιμη αστικοποίηση, πρόληψη και μετριασμός της καταστροφής, μείωση φτώχειας, εταιρική ευθύνη και υπευθυνότητα και η οικονομία της αγοράς.