Έλληνες του 19ου αιώνα, που χαρακτηρίστηκαν «Καραγκιόζηδες»

«Είσαι Καραγκιόζης», «Φύγε από δω ρε, Καραγκιόζη!» (όπου στη θέση του «φύγε από δω» μπορούν να μπουν και άλλα ρήματα)... Ο πασίγνωστος καπάτσος ήρωας του θεάτρου σκιών τουρκικής προέλευσης, αλλά πλήρως εξελληνισμένος στο πέρασμα του χρόνου (μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους), έχει εξελιχθεί σε μια από τις πιο συνηθισμένες ελληνικές βρισιές, απευθυνόμενη κατά κύριο λόγο σε πρόσωπα που αντιπαθούμε σφόδρα. Όταν θέλουμε να γελοιοποιήσουμε κάποιον, πετούμε ένα «αυτός είναι Καραγκιόζης» ή το παραπλήσιο «κάνει καραγκιοζιλίκια» και αισθανόμαστε ότι καταφέραμε να εκμηδενίσουμε την προσωπικότητά του!

Είναι γνωστό ότι οι λέξεις πολλές φορές αλλάζουν νόημα στην πάροδο του χρόνου με πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα τον «αγαθό», που στην αρχαιότητα υποδήλωνε τον ανδρείο, ενώ σήμερα θεωρείται λέξη συνώνυμη του αφελή και του ευκολόπιστου. Καλώς ή κακώς;... ε, αυτό επαφίεται στην κρίση του καθένα μας.

Πάντως ο υποβιβασμός του Καραγκιόζη από λαϊκό φανταστικό ήρωα σε υβριστικό προσδιορισμό ενοχλεί έντονα όσους αγαπούν το θέατρο σκιών. «Μακάρι να είχα τη σοφία του Καραγκιόζη κι ας μ’ έβριζες» είπε κάποτε ο σπουδαίος καραγκιοζοπαίκτης Ευγένιος Σπαθάρης, ενώ με μια απλή αναζήτηση στο ελληνικό διαδίκτυο θα βρει κανείς αρκετά άρθρα διαμαρτυρίας κατά της ταύτισης του Καραγκιόζη με αρνητικά παραδείγματα συμπεριφοράς.

Ψάχνοντας στο διαδίκτυο διαπίστωσα την επικρατούσα αντίληψη ότι η βρισιά έχει τις ρίζες της γύρω στη δεκαετία του 1970, δηλαδή σε μια περίοδο που ο θεατρικός Καραγκιόζης είχε αρχίσει να χάνει σε δημοτικότητα, δεχόμενος χτυπήματα από τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, αν και για ικανό χρονικό διάστημα η τηλεόραση θα βοηθούσε στην επανασύνδεση του ήρωα με την παιδική ηλικία μετατρέποντάς τον ουσιαστικά σε «παιδικό» θέαμα, ενώ στις εποχές της μεγάλης του δόξας ο Καραγκιόζης –χάρη και στις βωμολοχίες του– ήταν το κατεξοχήν αγαπημένο θέαμα των ενηλίκων των λαϊκών τάξεων.

Πιθανόν εκείνη την εποχή να ξεκίνησε η ευρεία διάδοση της κακοφημίας του Καραγκιόζη, όμως ο Καραγκιόζης ως προσβλητική λέξη χρησιμοποιούνταν πολύ καιρό νωρίτερα, ήδη από τα χρόνια της Επανάστασης του 1821, αν όχι ενδεχομένως και νωρίτερα!

Στις 26 Νοεμβρίου 1827, η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος δημοσίευσε την επιστολή ενός ανώνυμου αναγνώστη και συνδρομητή της, για τον οποίο γνωρίζουμε μόνο ότι ήταν κάτοικος Αίγινας. Ο ανώνυμος επιστολογράφος, λοιπόν, επιχειρούσε να μειώσει το κύρος της αντιπολιτευόμενης τον Ι. Καποδίστρια Ανεξαρτήτου Εφημερίδος χρησιμοποιώντας μεταξύ άλλων και τον χαρακτηρισμό του «Καραγκιόζη». Έγραφε: «Πολλοί φρόνιμοι πολίται ανεγίνωσκον την παραδόξως ονομασθείσαν Ανεξάρτητον Εφημερίδα με πολλά μεγάλην αληθινά υπομονήν, μετρούντες τα λεγόμενά της ως θεατρικάς βωμολοχίας και φλυαρίας, καθώς και τα ίδια πρόσωπα, τα οποία στολίζουν αυτήν και τα φύλλα της, ως Κατρακύλαν· και οι τοιούτοι την αποδεικνύουν ως τον λεγόμενον Τουρκιστί καρακιόζην, και φαίνεται ότι να ήκουσεν ο Συντάκτης της αρκετά του μαθήματα [...]»

Για την ιστορία, αφορμή για το ξέσπασμα και τον χαρακτηρισμό «καραγκιόζης» ήταν το υπ’ αριθ. 13 φύλλο της Ανεξαρτήτου Εφημερίδος με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1827, όπου είχε δημοσιευτεί η επιστολή κάποιου «Ζανή Κατρακύλα», ο οποίος καταφερόταν κατά του γραμματέα (σήμερα τον λέμε «υπουργό») Εσωτερικών και Αστυνομίας Αναστάσιου Λόντου με αφορμή ένα φιρμάνι του τελευταίου, που ασκούσε αυστηρή κριτική στην Ανεξάρτητο Εφημερίδα με το επιχείρημα ότι έβλαπτε «τόσον σημαντικά του έθνους όλου τα συμφέροντα», παράλληλα δε καλούσε τους Υδραίους –δεδομένου ότι τόπος έκδοσης της εφημερίδας ήταν η Ύδρα– να συμβάλλουν «καθώς τα χρέη του πολίτου και του Διοικητού σας υπαγορεύουν» στο να «γένη διόρθωσις και να παύση το λοιπόν» η βλάβη αυτή.

Με αυτά λοιπόν τα δεδομένα και με επιφύλαξη για τυχόν παλιότερη, μη εντοπισμένη, παρόμοια αναφορά, φαίνεται ότι ένας ανώνυμος Αιγινήτης χρησιμοποίησε για πρώτη φορά δημόσια τον όρο «καραγκιόζης» με προσβλητικό τρόπο κατά της Ανεξαρτήτου Εφημερίδος. Θα ακολουθήσει νέα εμφάνιση του υβριστικού χαρακτηρισμού λίγες μέρες αργότερα, αυτήν τη φορά με πιο προσωποποιημένα χαρακτηριστικά και μ’ ένα πιο σαφές πλαίσιο.

Στις 26 Νοεμβρίου 1827 η Ανεξάρτητος Εφημερίς δημοσίευσε την επιστολή κάποιου Ι. Λ. από την Αίγινα, ο οποίος είχε βάλει στο στόχαστρο της κριτικής του τη Φιλανθρωπική Εταιρία του Ναυπλίου, την οποία μάλιστα αποκαλούσε «κέντρον, ουχί φιλανθρωπίας καθώς ήλπιζα, αλλ’ απανθρωπίας και κακοηθείας», ενώ έκανε ειδική αναφορά στην πλέον πρόσφατη Γενική Συνέλευση της εν λόγω Εταιρίας, στη διάρκεια της οποίας είχε αναγνωστεί και «μία απεραντολόγος αναφορά τινός καλέσαντος εαυτόν Αυτουργόν της Εταιρίας (κομπασμός διαμέτρως αντικείμενος των φιλανθρώπων αισθημάτων) αυτής δε το τέλος ήτον η διαστροφή, η διαίρεσις, η έξαψις των παθών, η μισανθρωπία και ουχί ποτέ η Φιλανθρωπία!!!».

Διαβάζοντας την επιστολή του Ι. Λ., στη συγκεκριμένη φράση ο Νικόλαος Γερακάρης αναγνώρισε τη δική του παρέμβαση στην εν λόγω Γενική Συνέλευση της Φιλανθρωπικής Εταιρίας Ναυπλίου. Έσπευσε να διαμαρτυρηθεί σε έντονο ύφος με επιστολή του, που δημοσιεύτηκε –πού αλλού;– στη Γενική Εφημερίδα στις 17 Δεκεμβρίου 1827 κάνοντας λόγο για «βωμολοχίαν [...] υπογεγραμμένην παρά του Ι. Λ., τον οποίον προσαναγκάζομαι να ονομάσω καραγκιόζην».

Μάλιστα σε υποσημείωσή του ο Ν. Γερακάρης διευκρίνισε τι εννοούσε κάνοντας χρήση του συγκεκριμένου προσβλητικού χαρακτηρισμού: «Ο καραγκιόζης εις την Τουρκίαν είναι υποκριτής του Τουρκικού θεάτρου, το οποίον παριστάνεται εις καιρόν ρεμεζανίου, όστις κεκρυμμένος όπισθεν της σκηνής, χωρίς δι’ όλου να φαίνεται, δι’ αναισχύντων λόγων παριστάνει ασυρράπτους ομιλίας· και επειδή ο συγγραφεύς της τοιαύτης βωμολοχίας κατά μίμησιν του καραγκιόζη είναι κρυμμένος υπό δύο στοιχείων Ι. Λ., έκρινα αρμόδιον να τον τιμήσω με το όνομα του καραγκιόζη ως το προσφυέστερον εις αυτόν».

Σ’ ένα γενικό σχόλιο-απάντηση της Ανεξαρτήτου (αρ. φύλλου 21) στην επιστολή του Νικόλαου Γερακάρη δεν σχολιάζεται ευθέως ο χαρακτηρισμός καθαυτός, συναντούμε όμως τον όρο «καραγκιοζισμός» («Με την καταχώρησιν του ονόματός του φαντάζεται [σ.σ. ο Γερακάρης] να έκαμε το πήδημα της Σαπφούς και αγνοεί ότι το σουλτανικόν σκήπτρον των εξόχων μας είναι η μόνη αιτία του καραγκιοζισμού»).

Περίπου εννιά χρόνια αργότερα, ένας δημοφιλής σατιρικός ποιητής της εποχής, ο Αλέξανδρος Σούτσος, αναγορεύτηκε κι αυτός δημόσια ως «Καραγκιόζης». Η εφημερίδα Σωτήρ απέδιδε τον όχι και τόσο κολακευτικό χαρακτηρισμό «Καραγκιόζης της Ελληνικής φιλολογίας» σε μία μη κατονομαζόμενη κυρία, φερόμενη ως φίλη του ποιητή. Αν έχεις τέτοιους φίλους...

Η πρώτη αναφορά συναντάται στο φύλλο της 25.10.1836, όπου διαβάζουμε (χωρίς απαραίτητα και να υιοθετούμε την κριτική): «Όλοι γνωρίζουν, ότι ο Κ. Α. Σούτσος, προσαγορευθείς ευστόχως από μίαν Κυρίαν, φίλην του, Καραγκιόζης της Ελληνικής φιλολογίας, εμισθώθη προ τινος καιρού, διά να κατασκοπεύη, να βωμολοχή και να υβρίζη καπηλικώς τον κόσμον. Από τα άρθρα του παρατηρούμεν, ότι ο Κ. Α. Σούτσος φιλοτιμείται να αποδείξη εις τους παραυθέντας του, ότι κερδίζει τον άρτον του εν ιδρώτι του προσώπου του, και ότι αξίζει τον μισθόν όπου λαμβάνει. Λέγουν, ότι εσυμφώνησεν εις κάθε ύβριν και Δραχμήν. Εντιμώτερον και επικερδέστερον υπούργημα ημπορεί να υπάρξη!!! Και έπειτα διισχυρίζονται τινές, ότι ο Κ. Α. Σούτσος δεν είναι φιλελεύθερος και ανεξάρτητος πατριώτης!!! Τι συκοφαντία! Τι αδικία!»

Σχεδόν τρεις μήνες αργότερα, στις 21 Ιανουαρίου 1837, η ίδια εφημερίδα επανήλθε στον ίδιο υβριστικό χαρακτηρισμό κατά του ποιητή: «Τι θέλει διδάξει ο Κ. Αλέξανδρος Σούτσος εις το νεοσυσταθέν Πανεπιστήμιον, ερωτήθη προχθές η ευφυής Κυρία, ήτις επωνόμασε τον Κ. Σούτσον Καραγκιόζην της Ελληνικής φιλολογίας; - Ο Κύριος Σούτσος! απεκρίθη η χαριεστάτη Κυρία, ω! βέβαια, την τέχνην του κακολογείν, κατασκοπεύειν, και συκοφαντείν, εις την οποίαν εξέχει ο γεννάδας!».

Το Φεβρουάριο του 1866, ο βουλευτής Κεφαλληνίας Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος, ο οποίος είχε αρνηθεί να υπογράψει την Ένωση των Επτανήσων με το ελληνικό κράτος δυο χρόνια νωρίτερα, στιγματίστηκε ως «Καραγκιόζης» από την αθηναϊκή εφημερίδα Αυγή, όταν κυκλοφόρησαν φήμες περί διορισμού του στη θέση του υπουργού Δικαιοσύνης. Παρότι μόλις πέντε μέρες νωρίτερα είχε διοριστεί στο συγκεκριμένο υπουργείο ο Τιμόθεος Φορέστης Τυπάλδος, στις 08.02.1866 η εφημερίδα αναπαρήγαγε τη φημολογία, που τελικά δεν επιβεβαιώθηκε, και ο συντάκτης σχολίασε βεβιασμένα ότι «δημοκράτης, όστις εδέχθη να γίνη σύμβουλος της επικρατείας, είναι καραγκιόζης δημοκράτης» με την παρατήρηση «Λυπηρόν ότι τοιούτος δημοκράτης είναι Κεφαλλήν».

Κι επειδή η ανταλλαγή προσβολών μεταξύ των εφημερίδων, που στήριζαν διαφορετικές παρατάξεις, αποτελούσε αγαπημένη συνήθεια, στις 21 Ιουλίου 1866 η Αυγή στόλισε την εφημερίδα Παλιγγενεσία με διάφορα όχι και πολύ κολακευτικά σχόλια, ένα των οποίων ήταν και το ότι προσπαθούσε «να εκπλήξη το κοινόν με ιδιοτροπίας Καραγκιόζη και με αντιφάσεις αχαρακτηρίστους».

Ώστε ο «Καραγκιόζης» δεν είναι και τόσο καινούρια βρισιά ή -έστω- προσβολή, όσο νομίζουμε. Όχι βέβαια ότι αυτή η διαπίστωση θα ελαφρύνει την ενόχληση όσων αγαπούν βαθιά τον λαϊκό ήρωα του θεάτρου σκιών...