Ο καφές φραπέ που απολάμβαναν οι επισκέπτες στις... προπολεμικές Διεθνείς Εκθέσεις της Θεσσαλονίκης!

Με την πατρότητα του παραδοσιακού καφέ να αποτελεί σημείο έριδας μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων (είναι ελληνικός ή τούρκικος;), δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο φραπέ αποτελεί μια καθαρά ελληνική εφεύρεση. Ειδικά το φραπόγαλο αποτελεί ένα είδος εθνικού καφέ, αφού είναι μακράν η δημοφιλέστερη επιλογή τόσο στα καφέ όσο και στα σπίτια (σε πιο νέες ηλικίες κυρίως και οπωσδήποτε τα καλοκαίρια σε μια ευρύτερη ηλικιακή γκάμα).

Πατρίδα του φραπέ είναι – ποια άλλη; - η Θεσσαλονίκη, όπου άλλωστε εφευρέθηκε από το Δημήτριο Βακόνδιο το Σεπτέμβριο του 1957. Σύμφωνα με την επίσημη ιστορία, ο Βακόνδιος, υπάλληλος της Νεστλέ, εργαζόταν στο περίπτερο της εταιρίας στα πλαίσια της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, όταν κάποια στιγμή ένιωσε την επιθυμία να πιεί ένα ποτήρι με το στιγμιαίο καφέ, που πουλούσε η συγκεκριμένη εταιρία. Επειδή όμως δεν μπορούσε να βρει ζεστό νερό, μιμήθηκε τον τρόπο παρασκευής ενός σοκολατούχου ροφήματος για παιδιά, το οποίο η Νεστλέ παρουσίαζε στο περίπτερό της την ίδια περίοδο, ανακατεύοντας το στιγμιαίο καφέ της Νεστλέ μαζί με ζάχαρη σε κρύο νερό μέσα σ’ ένα σέικερ. Και κάπως έτσι εγένετο ο πρώτος χτυπητός καφές, που έμεινε γνωστός με τη γαλλική λέξη φραπέ. Ή μήπως όχι;

Ορισμένα δημοσιεύματα σε προπολεμικές εφημερίδες της Θεσσαλονίκης, για την οποία δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όντως είναι η πατρίδα του φραπέ, προβληματίζουν με τις αναφορές τους σε κάποιον καφέ-φραπέ, για τον οποίο όμως δεν γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες πέραν του ότι προσφερόταν ως ένα ξεχωριστό είδος καφέ στα πλαίσια της Έκθεσης.

Βρισκόμαστε, λοιπόν, στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, όμως το ημερολόγιο στον τοίχο δεν δείχνει 1957, αλλά 1929 και το εκθεσιακό περίπτερο δεν είναι της Νεστλέ, αλλά του Λουμίδη. Δεν γνωρίζουμε λεπτομέρειες για τον τρόπο παρασκευής του, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το παρακάτω απόσπασμα από το άρθρο δημοσιογράφου της εφημερίδας Μακεδονία, ο οποίος περιηγήθηκε στα περίπτερα της Έκθεσης:

«Απόκτησε και ο καφές περίπτερον με γλυκυχρώμους, ευειδείς καφεολέ βαντέρες. Δίδεται καφές «φραπές», τον πίνεις και τον ερωτεύεσαι. Μιας μικρής μάλιστα, τα καφέχρωμα κυματιστά, μαλλιά, νομίζεις ότι είναι κύματα του τόπου μεράκιον εμπνεύσεως του μελαχροινού αυτού ποτού.

Ελαφρός-γλυκύς….. ένσαρκος και ολοζώντανος, μειδειών και ομιλών, προσφέρων και προσφερόμενος.

Έτσι βγαίνεις απ’ εκεί, αμούρ φραπέ, δηλαδή... ερωτοχτυπημένος».

(Μακεδονία, 20.09.1929)

Το περίπτερο του Λουμίδη στη Δ.Ε.Θ. του 1929

Δεν είναι και πολύ διαφωτιστικό το παραπάνω δημοσίευμα ούτε για τον τρόπο παρασκευής ούτε για τον αν ήταν πρώτη φορά παρουσίασης του συγκεκριμένου ροφήματος, όμως σίγουρα προκαλεί εντύπωση αυτή η αναφορά σε καφέ φραπέ, που προφανώς διέφερε από τους συνηθισμένους καφέδες, παρότι δεν γνωρίζουμε σε τι ακριβώς.

Και ενώ το 1930 το περίπτερο Λουμίδη σχολιάστηκε από τον τοπικό τύπο με αφορμή κυρίως την επίσκεψη του υπουργού Ναυτικών, Μπότσαρη, που τροφοδότησε κι ένα σχετικό ανέκδοτο (ο υπουργός πρόσεξε ότι στο δάπεδο του περιπτέρου είχαν στρωθεί σαν χαλιά οι φλούδες του καφέ και ρώτησε «Ώστε αυτά τα τρώγαμε πρότερον;», για να πάρει την απάντηση του Λουμίδη «Όχι μόνο τα τρώγαμε, αλλά και τα πίναμε»), επόμενη αναφορά στο μυστηριώδη καφέ-φραπέ εντόπισα στις παραμονές τις Έκθεσης του 1931. Ο χρονογράφος της εφημερίδας Μακεδονία αδημονούσε:

«[..] Επί δεκαπενθήμερον θα περάσωμεν ωραία. Θα γυρίζωμεν από περίπτερον εις περίπτερον με ύφος σπουδαίων αγοραστών. Θα φλερτάρωμεν με τα κορίτσια, θα καπνίζωμεν σιγαρέττα πάσης μάρκας και θα πίνωμεν καφέ-φραπέ στο περίπτερο του Λουμίδη. Έπειτα θα κατευθυνόμεθα εις το ντάνσιγκ, θα χορεύωμεν και θα καταλήγωμεν εις το Σοβιετικόν περίπτερον για να φάμε μαυροχάβιαρον. Ένα δεκαπενθήμερον γλεντιού είναι η έκθεσις και την περιμένω διά να ξεσκάσω. Με το καλό ν’ ανοίξη τας πύλας της».

(Μακεδονία, 11.09.1931)

Ο «Λοεγκρίν», όπως ήταν το ψευδώνυμο του δημοσιογράφου, δεν μπορεί ν’ αναπολούσε έναν καφέ που δοκίμασε προ διετίας, άρα υποθέτουμε εύλογα ότι ο καφές-φραπέ είχε σερβιριστεί και κατά τη ΔΕΘ του 1930, ενώ από τα συμφραζόμενα εικάζεται εύλογα ότι δεν μπορούσε κάποιος να τον δοκιμάσει όποια άλλη περίοδο του χρόνου ή όπου αλλού ήθελε, αλλά ήταν μάλλον μια από τις ατραξιόν της Έκθεσης. Ωστόσο ούτε αυτήν τη φορά καταφέρνουμε να μάθουμε περισσότερες λεπτομέρειες!

Δύο δημοσιεύματα από το 1933, το ένα από την εφημερίδα Μακεδονία...:

«Εις το ωραίον περίπτερον του κ. Λουμίδη προσφέρεται καφέ-φραπέ εις τους επισκέπτας και πολλοί είναι εκείνοι που εκδηλούν ζωηρόν το ενδιαφέρον των διά τον βραζιλιανόν καφέ ζητούντες να μάθουν τα μυστικά της σκανδαλώδους συμβάσεως του κράτους και να ρουψήξουν τζάμπα ένα βαρύν-γλυκόν».

(Μακεδονία, 18.09.1932)

... κι ένα δεύτερο, με πιο χιουμοριστική διάθεση, από το Φως:

«Ένα γεγονός το οποίον δεν πρέπει, αλλά και ούτε μπορεί να μείνη απαρατήρητον, είνε ο καφές φραπέ του κ. Λουμίδη.

Ολόκληρος η επίσημος και ανεπίσημος Ελλάς, η οποία επεσκέφθη την Έκθεσιν, εδοκίμασε το ωραίον προϊόν του σπουδαιοτέρου της Ανατολής καφεκοπτικού και καφεεισαγωγικού οίκου της πόλεώς μας. Αλλά το σπουδαιότερον είνε ότι κάθε φορά που θα προσφερθή το προϊόν τούτο δίδεται η κάτωθι εξήγησις, την οποίαν επεκρότησε και ο κ. Τσαλδάρης (σ.σ. ο πρωθυπουργός εκείνης της περιόδου):

- Αυτό γίνεται από κρασί... δηλαδή... Στέλνομε ελληνικό κρασί στην Βραζιλία και μας έρχεται καφές... Δεν βγαίνει συνάλλαγμα καθόλου».

(Το Φως, 21.09.1933)

Το τελευταίο δημοσίευμα, που εγώ τουλάχιστον κατάφερα να εντοπίσω με μια πρόχειρη έρευνα, χρονολογείται το 1934. Στα πλαίσια ενός γενικότερου αφιερώματος στην εταιρία Λουμίδη και στην παρουσία της στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης από το 1926, ο δημοσιογράφος της εφημερίδας Μακεδονία έκανε και την εξής ενδιαφέρουσα αναφορά:

«[..] Το περίπτερο Λουμίδη, κάθε ώρα και κάθε στιγμή κατακλύζεται από κόσμο, που άλλος αγοράζει τον καφέ του κι άλλος πίνει επί ποδός το περίφημο φραπέ. Επίσης δεν έμεινεν επίσημος, εξ όσων επεσκέφθησαν την Έκθεσιν, που να μη περάση κι από το περίπτερό τους να τους συγχαρή».

(Μακεδονία, 16.09.1934)

Το περίπτερο του Λουμίδη στη Δ.Ε.Θ. του 1934

Έχω απευθύνει ερώτημα στην εταιρία ελπίζοντας να το ψάξουν και να ανακαλύψουν κάτι πιο κατατοπιστικό, όμως εκτιμώ ότι ο καφές-φραπέ, τον οποίο ο Λουμίδης προσέφερε προπολεμικά στους επισκέπτες του περιπτέρου της επιχείρησής του στα πλαίσια της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, δεν έχει κάποια σχέση με το σημερινό φραπέ, που άλλωστε βασίζεται σε στιγμιαίο νες. Εξάλλου, δεν γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες για την παρασκευή του (πέραν του ότι παρασκευαζόταν στη στιγμή και οι επισκέπτες τον έπιναν στο πόδι), όπως επίσης δεν γνωρίζουμε πότε ξεκίνησε και πότε σταμάτησε η προσφορά του ως ατραξιόν στην Έκθεση, αν και πιθανότατα ο Βακόνδιος αγνοούσε την πάλαι ποτέ ύπαρξη ενός άλλου καφέ φραπέ στην Έκθεση, που μάλιστα δεν είχε τύχει ευρύτερης εμπορικής εκμετάλλευσης. Μήπως όμως η ιστορία του ελληνικού φραπέ είναι παλιότερη απ’ όσο πιστεύαμε μέχρι σήμερα και ξεκινάει κάπου στα τέλη της δεκαετίας του ‘20;


Ενημέρωση 24/6/2020: 
Επειδή ξαφνικά - σχεδόν δυο χρόνια αφότου γράφτηκε - βλέπω ότι η ανάρτηση γίνεται viral και για να μην υπάρχουν λανθασμένες εντυπώσεις, πρέπει να θεωρηθεί αυτονόητο ότι ο προπολεμικός καφές-φραπέ δεν έχει καμία σχέση με τον φραπέ που επινόησε ο Βακόνδιος το 1957, πιθανόν να μην ήταν καν ελληνικής προέλευσης. Το εντυπωσιακό, που έδωσε και την αφορμή για να γραφτεί αυτό το άρθρο, είναι η σύμπτωση της ύπαρξης ενός καφέ με την ονομασία "φραπέ" πολύ πριν την επινόηση του γνωστού και καθαρά ελληνικού φραπέ, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα!