Ποιος ήταν ο πρώτος που «πήρε πόδι»;

Μια αγαπημένη φράση πολλών Ελλήνων είναι η προτροπή «πάρε πόδι» σε όποιον θέλουμε να διώξουμε με όχι ιδιαίτερα ευγενικό τρόπο, κοινώς σε όποιον μας έχει τεντώσει τα νεύρα σε βαθμό που δεν ανεχόμαστε καν την παρουσία του σε κοντινή απόσταση. Τι γνωρίζουμε όμως για την προέλευση της φράσης; Ποιος ήταν ο πρώτος που «πήρε πόδι», πού και πότε συνέβη αυτό;

Η φράση αυτή ξεκίνησε να βρίσκεται στα χείλη αρχικά κάθε Αθηναίου, για να εξαπλωθεί με αστραπιαία ταχύτητα σ’ όλη τη χώρα, το 1909. Η αρχική μορφή της ήταν «πάρε πόδι, Φραγκούλη». Έτσι προσφωνούσε ο ένας τον άλλο στο δρόμο, ξετρελαμένοι όλοι από το φιλολογικό νεολογισμό. Ανατρέχοντας σε δημοσιεύματα της περιόδου 1909-1911, που ασχολήθηκαν με το φαινόμενο «πάρε πόδι», αντιλαμβανόμαστε ότι για πρώτη φορά η φράση ειπώθηκε ένα πρωινό του 1909 από κάποιον μεθυσμένο στη λαϊκή γειτονιά του Ψυρρή με αποδέκτη κάποιον Φραγκούλη αγνώστων λοιπών στοιχείων· το γκαρσόνι του μαγαζιού (που θεωρητικά θα μπορούσε να είναι και ο περιλάλητος Φραγκούλης) λάτρεψε την ατάκα, την επανέλαβε και μέσα σε τρεις μέρες αυτή εξαπλώθηκε σ’ όλη την πρωτεύουσα!

Η ακριβής ημερομηνία γέννησης της θρυλικής φράσης δεν είναι δυνατόν να εντοπιστεί, όμως στις 31 Ιουλίου 1909 ήταν ήδη αρκετά δημοφιλής, ώστε ο χρονογράφος του Εμπρός την περιλαμβάνει στους «κινδύνους» που έκρυβε το καλοκαίρι στην Αθήνα: «Ο φωνογράφος σας απειλεί τα ώτα, τα αυτοκίνητα τα οποία δεκαπλασιάζονται το θέρος σας απειλούν τα πόδια τα οποία δεν ημπορείτε να τα πάρετε διότι δεν είσθε Φραγκούλης, αλλ’ είσθε άνθρωπος, ο οποίος είσθε υποχρεωμένος να κυκλοφορήτε εις τον δρόμον διά τας εργασίας σας».

Δημοσιεύματα του τύπου της εποχής, που αποτυπώνουν την επιρροή της φράσης στην καθημερινότητα των Αθηναίων:

Εμπρός, 11.09.1909:

«Μία από τας τελευταίας σκηνάς των τραμ των αναπαυομένων ήδη εις τας αποθήκας είνε και η εξής: Εις τον εξώστην του τραμ της οδού Ιπποκράτους ήσαν περί τους είκοσι στοιβαγμένοι. Εις μίαν στάσιν ηθέλησε να εισέλθη ένας κύριος.

- Δεν χωρείτε κύριε, του εφώναξαν οι αμυνόμενοι υπέρ των θέσεών των.

Αλλ’ ο κύριος επέμεν:

- Πάρτε το πόδι σας ολίγον και θα χωρέσω.

- Με συγχωρείτε, μήπως νομίζετε πως είμαι... ο Φραγκούλης και θέλετε να πάρω πόδι;

Και έτσι η σκηνή έγεινε φιαδρά ενώ επρόκειτο να γίνη τραγική.»

Σκριπ, 16.09.1909:

«Ένας φιφτυ-του νέος έδωσε κ’ επήρε κορτάρων μίαν... υπηρέτριαν. Ας φροντίση ο κύκλος του να τον αποκυρήξη διά την κατάπτωσιν της αξιοπρεπείας του.

Εν τω μεταξύ όμως η μικρά δεσποσύνη που ήτο μαζί με την υπηρέτριαν σαν να εννόησε όλα αυτά του επέταξε κατά πρόσωπον το περίφημον «πάρε πόδι Φραγκούλη» και ο φίφτυ-του Φραγκούλης επήρε πράγματι πόδι.»

(Απαραίτητη διευκρίνιση: «Φίφτυ-του» ονομαζόταν ένας σύλλογος ιδρυθείς το 1908, αποτελούμενος από 52 πρόσωπα της αριστοκρατίας –ή έτσι τέλος πάντων πίστευαν οι ίδιοι για τους εαυτούς τους θεωρώντας τους κατά πολύ ανώτερους από το λαϊκό κόσμο, ο οποίος με τη σειρά του αρεσκόταν να κοροϊδεύει απαξιωτικά τις 52 σνομπαρίες.)

Εμπρός, 13.10.1909:

«Δυο τρεις λουστράκοι από την είσοδον του τηλεγραφείου επί της οδού Σοφοκλέους έχουν στήσει καρτέρι εις τας δυστυχείς τηλεφωνητρίας. Είτε μία-μία εξέλθουν, είτε κατά ομάς οι μικροί Γαβριάδες εκρήγνυνται εις απαισίας κραυγάς.

- Αι! αι! Φραγκούλισαις! Πάρτε πόδι, Φραγκούλισαις!

Το αστείον εφ’ όσον οφείλεται εις τους μικρούς δεν αξίζει τον κόπον και να γραφή. Αλλ’ αι τηλεφωνήτριαι έχουν την πληροφορίαν ότι δεν ανήκει εις την έμπνευσιν των λούστρων. Ανήκεις εις τους άρρενας ομοφύλους των εν τω τηλεγραφείω.»

Το Δεκέμβριο του 1909 η περιβόητη φράση (σκέτο το «πάρε πόδι», χωρίς τον περιλάλητο Φραγκούλη) έγινε τίτλος φάρσας, που παιζόταν στο θέατρο Πανελλήνιον, ενώ το καλοκαίρι του 1914 έγινε και τίτλος επιθεώρησης.

Το Μάιο του 1910, οι χρονογράφοι των εφημερίδων βιάζονταν ν’ αναγγείλουν το τέλος της λαϊκής ρήσης και αναζητούσαν τη διάδοχη ατάκα. Στις 14.05 ο Γεώργιος Πλατής έγραφε στην Αστραπή για τη νέα λέξη που γνώριζε δόξες, το δημοφιλές μέχρι σήμερα «Σώθηκες!»:

«Η χρήσις της νέας αυτής ρίμας ήρχισεν από μηνός περίπου. Την μεταχειρίζονται δε πλείστοι χάριν ελαφράς ειρωνείας, είτε διά να δώσουν τέλος εις συζήτησιν ή ομιλίαν άλλου η οποία δεν τους αρέσει ή τους δυσαρεστεί.

Ούτως αν συναντήση κανείς φίλον του αγοράζοντα τσιγάρα ή άλλο τι, θεωρεί απαραίτητον να του ειπή μετά τον χαιρετισμόν ή και αντί χαιρετισμού: Σώθηκες!

Επίσης τα χαμίνια άμα ιδούν κανένα κύριον εισερχόμενον εις άμαξαν και η άμαξα εκκινήση, φωνάζουν στεντορείως και με ζηλότυπον ειρωνείαν: Σώθηκες! Το μότο αυτό, εννοείται, το απευθύνουν και προς τον κύριον, όστις εύρεν άμαξαν, και προς τον αμαξηλάτην, όστις εύρεν “αγώγι”».

Στις 23.05 ο χρονογράφος της Πατρίδας εκτιμούσε ότι της μόδας θα γινόταν ο τίτλος της θεατρικής κωμωδίας «Το νου σου στην Αμέλια», που είχε πρωτοπαρουσιαστεί στην Αθήνα εκείνη την περίοδο και είχε κατηγορηθεί ως «ανήθικη»:

«Το “πάρε πόδι, Φραγκούλη”, το οποίον ήρχιζε να περιπίπτη εις αχρηστίαν, θ’ αντικατασταθή κατά τα φαινόμενα με το “Το νου σου στην Αμέλια”.

Χθες τουλάχιστον εις κομψευόμενος κύριος, διερχόμενος από την πλατείαν του Ψυρρή, ήκουσε να του φωνάζουν:

- Ε! λιμοκοντόρο! Το νου σου στην Αμέλια!

Επίσης παραπαίοντα μεθυσμένον ηκολούθει σμήνος χαμινίων παρά τα Χαυτεία φωνάζον:

- Ε! κουμπάρε! Το νου σου στην Αμέλια!»

Αρκετούς μήνες αργότερα, ο χρονογράφος των Καιρών εντόπιζε άλλο διάδοχο του «πάρε πόδι, Φραγκούλη», τη λέξη «μαλλιαρός», η οποία είχε γεννηθεί από την έμπνευση του Ιωάννη Κονδυλάκη στις 25 Νοεμβρίου 1898 (!) κατά των δημοτικιστών, αλλά για κάποιο λόγο ξαναέγινε δημοφιλής το 1911. Στις 02.03.1911 διαβάζουμε στους Καιρούς:

«Με αυτήν υβρίζεται ο κόσμος, με αυτήν καλαμπουρίζει, με αυτήν χαιρετά, με αυτήν περνά την ημέρα του.

Η πρωτεύουσα τας ημέρας αυτάς ζη με μίαν λέξιν, την οποίαν κανείς ακούει κάθε στιγμήν, εις κάθε μέρος και από κάθε άνθρωπον.

- Όβα! Μαλλιαρέ!»

Τέλος πάντων, ο Φραγκούλης μπορεί κάποια στιγμή να ξεχάστηκε τελείως, όμως η φράση «πάρε πόδι» παρέμεινε ακμαία στο ελληνικό λεξιλόγιο και στις 2 Αυγούστου 1915 τη συναντούμε ως αιχμηρό πολιτικό σχόλιο στη λεζάντα γελοιογραφίας στην εφημερίδα Πατρίς εν όψει του σχηματισμού νέας κυβέρνησης από τον Ελευθέριο Βενιζέλο δύο και πλέον μήνες μετά τη νίκη των Φιλελευθέρων στις εκλογές της 31ης Μαΐου.

Περισσότερες ιστορίες πίσω από γνωστές λέξεις ή φράσεις:

-- Η ιστορία της «δεσποινίδας»

-- Η ιστορία πίσω από τη φράση «Τα ζώα μου αργά»

-- Η πρώτη εμφάνιση των λέξεων "ομοφυλοφιλία" και "ομοφυλόφιλος"

-- Τρεις φιλολογικές επαναστάσεις στο ελληνικό θέατρο το καλοκαίρι του 1912 που αναστάτωσαν τους θεατρικούς κύκλους!

-- Μια εκδοχή για την προέλευση της πολεμικής ιαχής "Αέρααα!"

-- Πότε και πώς ο "υποκριτής" μετονομάστηκε επισήμως σε "ηθοποιό";

-- "Μαμά, άσε το πριονάκι" και άλλα δημοφιλή σλανγκ πριν 100 χρόνια

-- Οι Γιάννηδες που άνοιγαν τάφους και άρπαζαν κρεμμύδια από μάπες και ορλάνδους. (Ή αλλιώς η αργκό των Αθηναίων λωποδυτών πριν από 100 και πλέον χρόνια)